- Додека организацијата полни 80 години, војните беснеат во Украина, Газа и во Судан, а нејзините основни идеи се распаѓаат и светот повеќе не ја слуша
Откако Обединетите нации беа основани во октомври 1945 година, среде наплив на идеализам по Втората светска војна, поостроумните лидери на организацијата сфатија дека нивната главна моќ произлегува од проповедањето, тоа што тие можат јавно да ги засрамуваат и да ги караат земјите членки.
Даг Хамаршелд, екстравагантниот втор генерален секретар што загина во мистериозна авионска несреќа во 1961 година додека посредуваше во Конго, беше највештиот претставник на овој пристап. Кога зборуваше, светот слушаше. Тој беше оној што ги изговори зборовите што во подобрите денови на ОН сè уште ја заштитуваат нивната мисија. „ОН не се создадени за да го водат човештвото во рајот, туку да го спасат човештвото од пеколот“.
Гутереш е надвор од игра, светот веќе не слуша
Сегашниот генерален секретар, попретпазливиот Антонио Гутереш, повремено сака да ја одржува таа традиција на зборување. Минатата недела тој свика прес-конференција во седиштето на ОН и го критикуваше Израел поради неговата офанзива во Појасот Газа. Неговиот говор беше суров и лишен од карактеристичниот дипломатски карактер на ОН.
Сепак, светот се чини дека повеќе не слуша. Војните што беснеат во Украина, Газа и во Судан го нагласија впечатокот дека редот загарантиран во Повелбата на ОН е распарчен, признаваат сегашните и поранешните претставници на организацијата. ОН честопати изгледаат како обичен гледач на светот каде што сè повеќе владее моќта.
– Гутереш навистина кажува доста смели работи. Но сега изгледа како да е тргнат настрана, надвор од игра. Салата за брифинзи во времето на Кофи беше преполна со новинари. Сега е повеќе мавзолеј отколку прес-сала – вели лордот Марк Малох-Браун, поранешен раководител на Програмата за развој на ОН, кој беше и заменик-генерален секретар на Кофи Анан во 2006 година.
За претставниците на ОН, критиките не се ништо ново. Американските конзервативци долго време ги гледаат ОН како кочница за моќта на САД и ги обвинуваат дека се премногу пристрасни кон ставовите на Глобалниот Југ и прогресивните каузи. Земјите во развој, пак, ја обвинуваат организацијата дека понекогаш е пристрасна во корист на Западот. Со проширувањето на ОН, според сопствените бројки, организацијата има над 40.000 мандати. ОН исто така стекнаа репутација на теренот како бирократски гигант лошо опремен за брзиот свет.
Но додека светските лидери се среќаваат во Њујорк неделава за годишното Генерално собрание на ОН, постои чувство дека на сопствената 80-годишнина ОН се соочуваат со најинтензивен притисок досега околу нивната цел. Дури и папата се придружи кон критиките. Претходно месецов, во своето прво интервју по неговиот избор за поглавар на Католичката црква во мај, тој рече дека „се чини оти е општо признаено“ дека ОН ја изгубиле нивната способност „да ги зближуваат луѓето“.
Соочување со две кризи одеднаш
Во срцето на кризата е застојот во Советот за безбедност, телото задолжено од Повелбата на ОН за надгледување на меѓународниот мир и безбедност. Целосната инвазија на Русија во Украина во 2022 година ја разби идејата за неповредливост на националните граници и доведе до парализа во Советот за безбедност, каде што – заедно со САД, Кина, Велика Британија и Франција – има статус на вето. А сега борбено унилатералната американска администрација на Доналд Трамп, на различни начини, ги прекршува и поткопува основачките рецепти и вредности на светското тело.
– ОН на 80 години се соочуваат со две кризи одеднаш, внатрешна и надворешна – вели Надер Мусавизаде, висок помошник на Анан во ОН кон крајот на 1990-тите.
Внатрешната криза произлегува од 20-годишното распаѓање на авторитетот, распаѓање на способностите и распаѓање на влијанието, особено кај оние на кои им се најпотребни ОН – најсиромашните и луѓето во конфликтните зони.
– Надворешната криза произлегува од враќањето на конфликтот, конкуренцијата меѓу големите сили и парализата во Советот за безбедност каква што не е видена во последните 50 години. И ова е во време кога една членка основач, најважната сила во светот, Америка, се однесува на секој начин како ОН да е ирелевантна организација, освен кога таа ја смета за активна пречка – вели Мусавизаде.
Надворешно, ОН се соочуваат со трет предизвик, кој, според Мусавизаде, го претставуваат новите потенцијални конкурентски групи – водени од моќниците на Глобалниот Југ, како и традиционалните поддржувачи во Европа, со Канада, чија фрустрација од нереформираните ОН ги наведува да планираат нови партнерства за развој и глобално здравје.
– За ОН, оваа тројна криза е егзистенцијална – вели Мусавизаде, сега извршен директор на „Макро адвајзори партнерс“.
Кризата е можност за промени: Откриена програмата на ОН80 за реформи
Наспроти оваа тешка заднина за нејзиниот 80-ти роденден, секретаријатот на ОН ја открива програмата на ОН80 за реформи. Предлозите вклучуваат консолидирање на некои од многуте субјекти и програми на ОН и драстични намалувања на буџетите.
Сојузниците на ОН зборуваат оптимистички за кризата како можност за многу потребни промени. Тие се надеваат дека ова ќе го отвори патот за потенка, поедноставена организација што е префокусирана на одбрана на основните вредности на своите основачи. Но во воздухот се крие уште едно мрачно сценарио: судбината на Лигата на народите, несреќниот претходник на ОН по Првата светска војна, која се помести на меѓународните маргини бидејќи не успеа да го спречи лизгањето кон Втората светска војна.
Зигрид Каг, поранешна вицепремиерка на Холандија, која имала неколку улоги во ОН, вклучително и како специјална координаторка на мировниот процес на Блискиот Исток, не ги штеди зборовите.
– ОН се на точка на ирелевантност. Тоа е нивната тешка ситуација. Сонот можеби продолжува да живее, но никој не ги гледа вестите и не прашува – што се случи во ОН? Може ли да се спасат? Да. Но тоа е прашање на волја. И не станува збор за повторно создавање на ОН од минатото; потребна е сосема поинаква структура – и поинаков пристап – објаснува Каг.
Секоја сериозна структурна реформа на ОН ќе мора да добие поддршка од 193-те земји членки, но најважниот актер, како и низ целата историја на ОН, ќе бидат САД.
Америка не само што ја обликуваше организацијата во 1945 година туку беше и нејзин главен финансиер, дури и кога се спротивставуваше на нејзините препораки, а понекогаш и ги игнорираше. Обраќањето на Трамп пред Генералното собрание во вторникот дојде во особено напнато време во односите меѓу ОН и нејзиниот домаќин.
– САД имаа двојни стандарди во текот на постоењето на ОН. Но тие продолжија да ја поддржуваат организацијата и се обидоа да ја опишат својата надворешна политика во согласност со принципите на ОН, дури и кога тоа беше претерување – вели Малох-Браун.
Но сега, додава тој, не само што „целиот меѓународен ред е практично исчезнат“, туку пристапот на Трамп за „Америка на прво место“ ги затегна односите со ОН близу до точка на прекин. Иако поранешниот американски претседател Џорџ В. Буш беше познат по своите несогласувања со Анан околу одлуката за инвазија на Ирак во 2003 година, двајцата сè уште разговараа редовно за време на двата мандата на Буш во Белата куќа; Буш дури и му приреди проштална вечера.
– Не сум сигурен дека Трамп некогаш разговара со Гутереш, освен кога оди во Њујорк за да го одржи говорот – вели Џон Болтон, кој беше амбасадор на Буш во ОН и беше советник за национална безбедност во првиот мандат на Трамп пред да стане отворен критичар. Трамп и неговиот тим понекогаш се подготвени да кимнат со главата кон идеалите на ОН. Трамп во февруари рече дека сè уште верува во „огромниот потенцијал“ на ОН. Но тој исто така забележа дека „не сите“ во неговата администрација се согласуваат со таквото тврдење.
За повеќето земји членки, приоритет е реформирање на Советот за безбедност, каде што групата од пет члена со право на вето ја одразува архитектурата од 1945 година. Индија, Индонезија, Бразил, Нигерија и други сили во подем полагаат право на место на високата маса на ОН.
Но дипломатите прифаќаат дека засега ќе остане постојната состојба, со оглед на тоа што нема шанси да се постигне договор кој да се промовира. Наместо тоа, фокусот е на начинот за реформирање на агендата и операциите на ОН, за што целите се жестоко оспорени, иако е неизбежен процес.
Главната грешка е дали да се стави фокус на мирот и безбедноста и да се намалат хуманитарните иницијативи; или дали да се држат цврсто до обврските за одржлив развој и борба против климатските промени и нееднаквоста, туку само да се најдат начини да се направат поедноставно.
Гај Рајдер, заменик-генерален секретар на ОН за политика, кој е претседател на работната група на ОН80, вели дека секретаријатот е јасен дека ОН мораат да останат фокусирани на нивните оригинални столбови: мир и безбедност, развој и човекови права, притоа признавајќи дека ОН станале „архипелаг од ентитети“ и „многу комплициран систем“.
Како да се оживее организацијата?
Сето ова се случува додека ОН се соочуваат со присилно двојно фискално стегање, што води до големи намалувања на бројот на вработени и на активните програми. Двата најголеми донатори, САД и Кина, особено имаат акумулирано огромни заостанати долгови во своите придонеси. Трамп, исто така, намали голем дел од американското финансирање за странска помош, а други донатори го следат примерот.
– Ова не е проблем со финансирањето. Тоа е проблем со релевантноста. Станува збор за вклучување на вистинските луѓе во светските кризи, ангажирани во посредување и активистичка дипломатија – вели Мартин Грифитс, заменик-генерален секретар на ОН за хуманитарни прашања од 2021 до 2024 година.
Во овој мрачен контекст, старите сојузници на ОН се тркаат за да изнајдат начини за оживување на организацијата. Норвешка, неуморен застапник на ОН, заедно со Мексико, предводи коалиција од земји што бараат консензус за тоа како ОН можат да ги одржат нивните основачки вредности, а наедно да ја поедностават својата мисија.
Во овој момент, многу зависи од изборот на нов генерален секретар следната година. Гутереш и неговиот претходник Бан Ки-мун претседаваа со две тешки децении растечко соперништво меѓу големите сили, но внатрешните критичари велат дека тие биле премногу воздржани од ризик.
На ОН им е потребен повеќе „активистички дипломат“, тврди Каг. Сепак, историјата сугерира дека силите со право на вето веројатно нема да поддржат интервенционистичка фигура.
Во Њујорк здушно се дебатира за тоа како да се преиспитаат ОН. Малох-Браун укажува на тоа како Кина и растечките сили на Глобалниот Југ бараат да играат поголема лидерска улога додека САД се повлекуваат и истакнува енергија во Генералното собрание како контрапункт на блокираниот Совет за безбедност. Тој може да замисли како една поскратена и пофокусирана форма на ОН би можела да игра витална улога во светот. Но тој нема илузии за моментната состојба.
– Во многу погледи, организацијата е жив мртовец. Никогаш не се распаѓа целосно, а сепак е труп – заклучува Малох-Браун.
