Групата БРИКС води сериозни дискусии на полето на дедоларизацијата и алтернативниот платен систем. Тие вклучуваат заедничка сметководствена единица, платформа за мултилатерални порамнувања и плаќања во дигитални валути на БРИКС, поврзување на финансиските пазари на членовите (BRICS Bridge), систем за плаќање базиран на блокчејн што целосно го заобиколува американскиот долар (BRICS Pay), депозитар за порамнување, систем за осигурување и БРИКС рејтинг-агенција независна од западните агенции за кредитен рејтинг.
Извештајот на руското претседателство на самитот на БРИКС во октомври 2024 година во Казањ покажа дека блокот се обидува да дедоларизира преку промовирање на трговијата и инвестициите во националните валути. Имаше многу дебати за тоа дали БРИКС на крајот ќе создаде меѓународна пресметковна единица, која ќе ја оспори улогата на американскиот долар како глобална резервна валута.
Глобалниот финансиски систем е контролиран од западните земји, а БРИКС, кој сочинува 45 отсто од светското население и 37 отсто од светската економија, треба да создаде алтернативи на ММФ. Беше оценето дека ММФ и Светската банка не работат во интерес на земјите од БРИКС. Поради недостатоците на постојниот глобален монетарен и финансиски систем, треба да следи негова сеопфатна реформа, што може да резултира со сериозна закана за позицијата на американскиот долар и прераспределба на финансиското влијание.
Затоа, неопходно е да се создадат нови услови, па дури и нови институции, како што е „Бретон Вудс“, но во рамките на групата БРИКС. Единствената финансиска институција што земјите од БРИКС ја создадоа досега е Новата развојна банка, која беше формирана во 2015 година за финансирање инфраструктурни и проекти за одржлив развој во членките на групата и другите земји во развој.
Кога во 1944 година беше создаден современиот меѓународен монетарен и финансиски систем, познатиот британски економист Џон Мејнард Кејнз предложи меѓународна пресметковна единица – банкор. Во својот предлог за повоен меѓународен монетарен систем, Кејнз замислил глобална банка – Меѓународна клириншка унија, која би издавала сопствена валута, банкор, врз основа на вредноста на 30 репрезентативни стоки, вклучувајќи го и златото, кои би можеле да се разменуваат за национални валути по фиксни курсеви. Сите трговски сметки би се мереле во банкор, додека секоја земја би имала банкарска сметка во однос на Унијата, а исто така би имала дозволено пречекорување во однос на Унијата. Кога земјите би имале голем трговски дефицит, тие би плаќале камата на нивните сметки, по што би подлежеле на економско приспособување и би ги девалвирале нивните валути. Спротивно на тоа, земјите со големи трговски суфицити, исто така, би претрпеле слично приспособување и од нив би се барало да ги ценат своите девизни курсеви. Кејнз очекуваше дека овој механизам ќе донесе непречена симетрија на приспособување меѓу земјите и ќе избегне глобална нерамнотежа.
Предлогот на Кејнз на крајот беше одбиен, а доларот стана глобална резервна валута, со фиксен курс од 35 долари за унца злато. Сепак, нагонот на БРИКС и поголемиот дел од глобалниот југ да се дедоларизираат во 21 век доведе до повторно оживување на интересот за предлози како оние на Кејнз.
Извештајот на руското претседавање со БРИКС не бараше експлицитно создавање таква меѓународна валута, туку изрази интерес за концептот. Најблискиот монетарен медиум што моментално постои, според документот на руското Министерство за финансии и Централната банка во врска со плановите за трансформација на меѓународниот монетарен и финансиски систем, се „специјалните права на влечење“ (СПВ), издадени од ММФ. Како алтернативна резервна актива, па дури и нова глобална валута, СПВ имаат потенцијал, се тврди во извештајот, но нивната употреба „останува ограничена“. Создадени како дополнителна меѓународна резервна актива, СПВ би можеле да играат поголема улога во однос на употребата во реалната економија.
Тие додаваат дека „со карактеристиките и потенцијалот да дејствува како суперсуверена резервна валута, СПВ може да биде решение за долгогодишната дилема Трифин“ (тој го привлече вниманието на слабоста на монетарниот систем Бретон Вудс поради неговото потпирање на доларот како резервна валута).
Сепак, СПВ имаат одреден проблем. Нивната вредност се заснова на кошница од пет главни валути (долар, евро, јуани, јени и фунта), па дури и ако резервите на една суверена земја во СПВ не можат да се замрзнат или запленат (како што направи Западот со дел од девизните резерви на Русија), земањето заеми деноминирани во СДР претставува одреден валутен ризик.
Кога Федералните резерви на САД и Европската централна банка брзо ги зголемуваат каматните стапки, како што направија во 2022 и 2023 година, тоа може да изврши значителен притисок врз валутите на економиите во развој, што ќе го отежне отплатата на долгот деноминиран во СПВ, освен ако нивните централни банки исто така не ги зголемат каматните стапки, што може да предизвика рецесија. Но поради каматоносната природа на СПВ, цената на задолжувањето во СПВ е под влијание на моменталната средина со високи каматни стапки во земјите чии валути ја сочинуваат кошничката СПВ, што значи дополнително ограничување за практичната употреба на СПВ.
Во извештајот се посочува дека зголемената улога на СПВ е поддржана не само од Москва туку и од Пекинг. Кина почна да известува за меѓународните резерви, билансот на плаќања и меѓународните инвестициски текови во СПВ и јуани. Таа, исто така, издаде обврзници деноминирани во СПВ. Сепак, учесниците на пазарот не почнаа да го користат СПВ како пресметковна единица.
Накратко, рускиот предлог изрази квалификувана поддршка за идејата за меѓународна пресметковна единица, како што е СПВ, и повика на промовирање на употребата на СПВ во меѓународната трговија, цените на стоките, прекуграничните инвестиции и сметководството, за создавање повеќе финансиски средства деноминирани во СПВ, кои ќе послужат како средство за инвестирање и за „преоценување и зајакнување на нивната реална резерва како и зголемување на нивната улога на меѓународната економија средствата за нејзина размена се успешни“.
ММФ и неговите СПВ не држат чекор со развојот на светската економија. Според првичниот план, СПВ требаше да станат алтернативни средства во државните резерви, па дури и нова глобална валута, но нивната ефективност, генерално, сè уште е ограничена, поради што се предлага понатамошна дискусија за нивната можна улога во глобалната економија и во контекст на приватниот сектор.
Познатиот американски економист Мајкл Хадсон наведува дека во рамките на БРИКС „треба да се создаде нова институција – централна банка, овластена да издава кредит за финансирање на трговскиот и платежниот дефицит на некои земји, со вештачка наднационална валута слична на СПВ, што ја користи ММФ“. Досегашната политика на Новата банка за развој на БРИКС „не беше особено револуционерна, имајќи предвид дека статутите на банката се врзани за американскиот долар“. Новиот договор би можел да ја постави банката како лост за реформите на ММФ. Реформираната нова банка за развој на БРИКС, најверојатно во 2025 година под ново руско претседателство, треба да има се што е потребно за да стане „ММФ на БРИКС“.
Сепак, создавањето заедничка валута сè уште е далеку. БРИКС не планира да воведе сопствена валута сега, туку да создаде мултивалутен систем што ќе вклучува нови механизми не само за дедоларизација на трговијата туку и за поттикнување на инвестициите во членките на БРИКС и другите пазари во развој и економии во развој.
Се предлага зајакнување на институциите што БРИКС веќе ги создаде како противтежа на ММФ и Светската банка: Новата развојна банка и Условните резерви – СПВ. Овие механизми сè уште не се во полн замав, особено СПВ, кои во голема мера зависат од ММФ. Сигурно е дека промените ќе дојдат, но нема да се случат прекуноќ. Можно е и консолидацијата на финансискиот пазар на БРИКС да потрае, исто како што е речиси сигурно дека Америка нема да седи со скрстени раце и да чека БРИКС да воспостави паралелен систем. Новиот американски претседател Доналд Трамп ќе биде еден од најжестоките противници на БРИКС и ќе се спротивстави на обидите на земјите членки на оваа организација да го тргнат доларот од меѓусебната трговија. Но БРИКС ќе продолжи да работи на елиминирање на доларот во меѓусебната трговија со воведување национални валути со цел зајакнување на економиите на земјите членки.
Дејан Јововиќ
(политика.рс)
