Стиховите „зборовите се посмртоносни од кое било оружје“, и по четириесет и два века, звучат речиси нереално, особено во контекст на времето во кое живееме. Историите и лекциите на Полибиј за Мерикаре им се познати и на современите луѓе. Дали научивме нешто во меѓувреме?
Античкиот писател Полибиј е роден во истакнато и политички активно семејство во Мегалополис во Аркадија, околу 200 година пр. н.е. Самиот бил ангажиран во јавниот и политичкиот живот на заедницата на која ѝ припаѓал. Во 167 пр. н.е., тој се засолнил во Рим заедно со илјада ахајски заложници. Во Рим, историчарот се спријателил со Сципион Емилијан и неговиот брат Квинт Фабиус Максимус, а нивното дружење, како што наведува самиот, започнало со размена на книги и разговор за нив. Кога заложниците биле распределени меѓу градовите во Италија, Полибиј, благодарение на Сципион и неговиот брат, останал во Рим. Најголемиот дел од својот престој во тој град го посветил на пишување истории. Историите на Полибиј го опфаќаат периодот од 264 до 144 пр. н.е. Тој го напишал ова дело, како што самиот наведува, за да им покаже на читателите благодарение на која организација Римјаните го освоиле целиот свет за помалку од 53 години. Делото го поделил на 40 книги. Полибиј е творец на синтагмата прагматична историја. Тој сметаше дека историјата треба првенствено да има дидактичка улога, да ги учи оние што ја проучуваат. Неговото мислење беше дека историјата не треба да биде моментална забава, туку наука за тоа како читателите да се направат подобри луѓе и да се избегне повторување на грешките од минатото. Тој наведува и дека историјата е најважна за добро образование и формирање карактер, а проучувањето на минатото е неопходно и како подготовка за политичка активност.
Посебното значење на работата на Полибиј се одразува и во обликувањето на идејата за циклични промени во државните аранжмани. Според него, постојат шест форми на владеење: кралство, аристократија и демократија и со нив поврзаните монархија, олигархија и охлократија. Монархијата е првата што се појавува, „а преку нејзината префинетост и исправање на грешките се раѓа царство“. Кога царството ќе се претвори во својата расипана форма, т.е. тиранијата раѓа аристократија. По својата природа, таа дегенерира во олигархија, а кога народот во гнев ќе им се одмазди на државните лидери за неправдите, настанува демократија. Со текот на времето, охлократијата се раѓа од нејзината корупција и беззаконие.
Полибиј го наведува следново за природата на корупцијата на демократијата: „Додека сè уште се живи оние што ги доживеаја злата на преголема власт, тие се задоволни од сегашната ситуација и пред сѐ ги ценат еднаквоста и слободата на говорот; кога ќе дојде нова генерација и ќе им се предаде демократијата на децата на децата, тие тогаш, навикнати на такви услови, веќе не ја ценат многу еднаквоста или слободата на говорот, туку се стремат кон поголема моќ од другите; во таква грешка најчесто запаѓаат побогатите граѓани. Значи, кога почнуваат да се стремат кон власт, а не се способни да ја стекнат со сопствените способности, тие го трошат богатството на заведување и корумпирање на народот без да изберат средства. Ако со својот безумен глад за слава го прават народот навреден и алчен, тогаш и демократијата пропаѓа и се претвора во насилство и владеење со сила. Имено, народот се навикнува да јаде туѓа храна и да живее на туѓа сметка, а кога ќе стекне амбициозен и храбар лидер што поради сиромаштија не бил избран на важни функции во државата, воведува правило на сила“.
Духот на демократијата не може да се наметнува однадвор. Таа мора да
расте однатре во народот.
Полибиј починал околу 118 пр. н.е. Хозе Ортега и Гасет, шпански филозоф, изјавил дека незачувувањето на историите на Полибиј е една од најголемите загуби во корпусот на античкото наследство. Ако тие беа зачувани, можеби ќе научивме нешто повеќе.
Речиси 22 века порано, на другиот крај на античкиот свет, во Стар Египет, била напишана Лекцијата за Мерикареус, еден од првите трактати за природата на власта што ја знаеме. Тоа е наративен текст напишан на средноегипетски јазик, на кој наводниот автор на Лекцијата му се обраќа на идниот владетел на Египет, неговиот син Мерикаре, и го советува како да стане добар и праведен владетел. Лекцијата за Мерикаре може да се нарече и оставина на владетел или трактат на владетел; повеќето совети се речиси макијавелистички и се фокусирани на способноста на владетелот да создаде услови за праведно владеење и да го одржува. Во контекст на владејачката идеологија и природата на моќта во династичкиот Египет, но и во поширокиот контекст на античкиот свет, текстот е единствен бидејќи првпат, во однос на зачуваните извори, концептот на владетел – се среќава праведен и владетел:
„Ако сте добри со зборовите, ќе победите.
Јазикот е кама на владетелот.
Зборовите се поубиствени од кое било оружје,
и никој не може да го надмине брилијантниот ум.“
„Станувате експерт со постојано учење.
Трпението (не носи) зло туку добро.
Нека ви се вечни спомениците заради
љубов за тебе.“
„Направи го она што е само за да останете на Земјата.
Утеши го оној што тагува, не угнетувај ја вдовицата,
не бркај човек од имотот на татко ти,
не лишувај ги службениците од нивната служба.
Пази се од неправедна казна,
не убивај (бидејќи) не ти користи.“
„Моќта на владетелот е добра услуга,
таа нема ниту син ниту брат
за да траат спомениците.
Но, еден (човек) прави за друг,
човек го прави (во чест на) својот претходник,
тоа што него самиот го направило
зачуван од неговиот наследник.“
Сигурно е дека Полибиј не знаел ниту можел да знае за содржината на Упатството за Мерикаре. Можно е, доколку се случело спротивното, тој да се импресионирал од идеализираната слика на владетелот мудрец, како што Мерикаре ги импресионира своите читатели денес. Стиховите „зборовите се посмртоносни од кое било оружје“, и по четириесет и два века, звучат речиси нереално, особено во контекст на времето во кое живееме. Историите и лекциите на Полибиј за Мерикаре им се познати и на современите луѓе. Дали научивме нешто во меѓувреме?
Даниела Стефановиќ
(Авторот е професор на Катедрата по историја на Филозофскиот факултет во Белград)
