Европскиот совет за надворешни односи (ЕЦФР) е високо респектабилен меѓународен аналитички центар, чија цел е да спроведува најсовремени независни истражувања за европската надворешна и безбедносна политика. ЕЦФР во своето работење обезбедува простор за средби на високо ниво и за споделување идеи на носителите на одлуки, на активисти и на влијателни лица. Исто така, цел на ЕЦФР е да организира и да промовира квалитетни дебати за улогата на Европа во светот, како и да иницира градење коалиции за промени на европско ниво. ЕЦФР се промовира како тело што е способно да обезбеди паневропска перспектива за некои од најголемите стратегиски предизвици со кои треба да се соочат Европејците. ЕЦФР има мрежа на канцеларии во седум европски престолнини, над 90 вработени од повеќе од 25 различни земји и тим на здружени истражувачи во сите земји членки на ЕУ
Во Европската Унија контрадикторни размислувања за процесот на проширувањето (4)
Долго време Европската Унија изгледа како затворен клуб. Жан-Клод Јункер, претседател на Европската комисија од 2014 до 2019 година, славно изјави дека ниту една земја нема да влезе во ЕУ за време на неговиот мандат. Но војната во Украина во февруари 2022 година и геополитичките превирања што следуваа повторно ја разбудија дебатата за проширување на ЕУ. Но дали рециклираната дебата вистински ја мотивира желбата на Брисел за проширување или станува збор за нешто друго? На тоа прашање ќе се обиде да одговори овој фељтон. Материјалот е преземен од порталот на Европскиот совет за надворешни односи (ЕЦФР) и ќе биде претставен во неколку продолженија
Германската централнолевичарска влада е за продлабочување на европската интеграција, како што покажува долгорочната цел за создавање „федерална Европа“, содржана во коалицискиот договор од 2021 година, но нејзиниот фокус е и на институционалната ефикасност и на кохезијата, наместо на повеќебрзински или повеќестепени ЕУ. Во говорот во Прага во август 2022 година, Шолц експлицитно рече дека проширувањето зависи од институционалните промени, наведувајќи го проширувањето на гласањето со квалификувано мнозинство (КМВ) како што го користи Европскиот совет, наместо гласањето едногласно, особено кон надворешната политика и оданочувањето. Но широката употреба на диференцирана интеграција што потенцијално би можела да ја трансформира ЕУ не е меѓу приоритетите на Германија. Во меѓувреме, Португалија ја промовираше идејата за „à la carte“ Европа, предлагајќи визија за ЕУ како куќа со многу соби со различни групи на жители. Лисабон би сакал проширувањето и реформите на ЕУ да се движат во чекор со овој принцип вграден во декларацијата на Европскиот совет од состанокот во Брисел во декември.
Реформската агенда може да го забави процесот на проширување
Додека другите земји не формулираа сеопфатни пристапи за реформата на ЕУ наспроти загатката за проширување, нивното колебање да ги прифатат амбициите на Франција и на Германија е видливо во извештаите обезбедени од нашите истражувачи и во разговорите со креаторите на политиките низ ЕУ. Нордиските земји, Полска, Чешка и балтичките земји се скептични за големите институционални промени. Во заднинските интервјуа, некои дури и отворено или премолчено изразија сомневања дека амбициозната агенда што ја фаворизираат Париз и Берлин всушност има цел да го спречи проширувањето и да не овозможи да се случи тоа. Без разлика дали е тоа така или не, јасно е дека реформската агенда може да го забави процесот на проширување.
Неодамна поразената полска влада за право и правда тврдеше дека ЕУ е ефикасна во кризи и дека нејзината институционална поставеност е доволно флексибилна за да реагира на непредвидени случувања. Полска исто така ги отфрла критиките дека последното проширување на големата експлозија, од кое таа беше дел, негативно влијаеше на процесот на донесување одлуки во ЕУ. Навистина, истражувањата покажаа дека проширувањето од 2004 година немаше голем негативен ефект врз капацитетот за донесување одлуки на ЕУ (бројот на одлуки всушност се зголеми) и дека новите земји членки не ги блокираа одлуките на ЕУ почесто од постарите. Новата полска влада предводена од Туск најверојатно ќе ја промени реториката за ЕУ – тој изјави дека неговата цел е „да го забрза процесот на враќање на Полска во целосно присуство во Европската Унија“ – но фундаментална промена на суштината кон институционална ревизија не треба да се очекува. За време на посетата на Брисел во октомври, Туск рече дека „без оглед на француските и германските позиции за реформите во ЕУ, не се потребни револуционерни промени“. Полските креатори на политики ја задржуваат потребата од реформирање на ЕУ пред проширувањето да биде претерано и да создаде вештачки пречки за пристапување на нови земји. Наместо тоа, Варшава се залага за спроведување институционални реформи само откако новите членки ќе му се приклучат на блокот. Тоа ќе го отслика процесот на проширувањето од 2004 година: Лисабонскиот договор беше усвоен дури во 2009 година.
Сепак, постои широк консензус меѓу земјите членки на ЕУ дека промените во структурите на ЕУ не треба да вклучуваат промена на договорот во скора иднина. Во својот говор за состојбата на Унијата во септември 2023 година, претседателката на Европската комисија, Урсула фон дер Лајен, изјави дека е отворена за промени во договорите, но додаде дека „не можеме – и не треба – да чекаме промената на Договорот да продолжи со проширувањето“. За време на конференцијата за иднината на Европа – серија дебати предводени од граѓани меѓу 2021 и 2022 година – група земји членки (Австрија, Чешка, Данска, Естонија, Финска, Ирска, Латвија, Литванија, Малта, Холандија, Словачка и Шведска) се залагаа за целосно исклучување на амандманите на договорите. Според дипломатски извори, на неформалниот самит во Гранада на 4 октомври тој став бил потврден од огромно мнозинство земји членки на ЕУ.
Во исто време повеќето земји се убедени дека институционалната адаптација – иако под прагот на промена на договорите – е неопходна. Финска очекува Европската комисија да „подготви предлози за тоа како да се заштити капацитетот за донесување одлуки на поголема Унија и како да се организираат и финансираат клучните области на политиката како што се зголемува бројот на земји членки“. Словенечката министерка за надворешни работи Тања Фајон смета дека „ЕУ со повеќе од 30 земји членки на маса едноставно не може да биде толку ефикасна како што треба. Таквата реформа нема да биде лесна задача, но е неопходна“. Но би било бесплодно да се бараат конкретни предлози за реформи надвор од признавањето дека некои промени се неизбежни.
Гласање со квалификувано мнозинство
Основното прашање за моќ и суверенитет е олицетворение во контроверзноста за проширување на употребата на КМВ. Шолц тврдеше дека едногласното гласање и употребата на правото на вето од поединечни земји ризикуваат да ја спречат Унијата да напредува и дека овој ризик може да се зголеми со повеќе нови членки. За Германија, постепеното движење кон мнозинско гласање ќе ѝ овозможи на Европа да биде „способна да се одржи на меѓународната сцена“. Во мај 2023 година, девет земји членки – Белгија, Финска, Франција, Германија, Италија, Луксембург, Холандија, Словенија и Шпанија (со приклучување на Романија подоцна) – ја започнаа Групата на пријатели за да се поттикне гласањето на квалификуваното. Групата напиша дека е „убедена дека надворешната политика на ЕУ има потреба од адаптирани процеси и процедури со цел да се зајакне ЕУ како надворешнополитички актер“. Вреди да се забележи членството на Италија во оваа група, имајќи предвид дека италијанската влада е предводена од евроскептичната премиерка Џорџа Мелони, која се противи на подлабока интеграција и централизација на ЕУ. Во меѓувреме италијанскиот министер за надворешни работи Антонио Тајани отворено повика на мнозинско гласање во фискалната и надворешната политика (па дури и Европскиот парламент да добие право да предлага закони).
Сепак, многу земји, особено во Централна и Источна Европа, остануваат многу скептични или отворено против проширувањето на КМВ. Според владата на правото и правдата, Полска отворено ја отфрли таквата реформа, тврдејќи дека таа го отвора патот за централизација и губење на суверенитетот. Според полскиот министер за надворешни работи Збигњев Рау, „Полска никогаш нема да ја поддржи идејата за преминување од едногласност кон гласање со квалификувано мнозинство во заедничката надворешна и безбедносна политика“.
Унгарскиот премиер Виктор Орбан го спореди наводното нелегитимно мешање на ЕУ во внатрешната политика со Советскиот Сојуз, јасно отфрлајќи го дури и неговиот сегашен модел. Австрија исто така го изрази своето противење на реформите што ќе доведат до понатамошно продлабочување на интеграцијата во ЕУ. Австрискиот канцелар Карл Нехамер изјави дека ЕУ „никогаш нема да се вклопи заедно во шаблонски систем како што се САД“. Тој се спротивстави на подлабоко интегрирана ЕУ и на идејата да се оддалечи од гласањето едногласно, наведувајќи ги индивидуалните истории на европските земји. Според канцеларот, наместо „централизација“ во Брисел, Австрија го фаворизира принципот на супсидијарност. Од поновите земји членки, само Словенија е дел од пријателите на групата КМВ.
Многу земји членки не се подготвени да ја изгубат моќта што веќе ја имаат со откажување од правото на вето. Помалите и средните земји сметаа дека брегзит веќе го менува балансот на силите во ЕУ на нивна штета. Како што известуваат нашите истражувачи, некои земји од Централна и Источна Европа, како Бугарија, како и Грција на југ, се загрижени дека самото продолжување на КМВ дополнително ќе ги зајакне Германија и Франција и ќе ја одземе алатката што тие ја сметаат за неопходна за заштита на нивните национални интереси.. Теоретски, таканаречената passarelle клаузула во Лисабонскиот договор дозволува КМВ да се продолжи доколку едногласно се договори без промена на договорот. Сепак, таков обид неизбежно ќе го стави на дебата пондерирањето на гласовите во Европскиот совет, бидејќи помалите земји веројатно ќе инсистираат на зајакнување на нивната гласачка моќ. Тоа би било невозможно без промена на договорот.
Загатката КМВ го илустрира ризикот што институционално реформата претставува за процесот на проширување. Земјите што најмногу го поддржуваат проширувањето најмногу се плашат од дебатата за реформите во ЕУ. И нивниот интерес за проширување не мора да ги надмине потенцијалните негативни последици што би можела да ги донесе натамошната трансформација на ЕУ. Додека различни политичари од ЕУ тврдат дека сакаат да ја реформираат ЕУ за да ја направат погодна за проширување, договорот за реформите меѓу земјите членки изгледа како многу далечна цел. Во меѓувреме, земјите кандидати стравуваат дека дебатата за реформите е димна завеса за да се прикрие недостигот од волја и способност за понатамошно проширување на ЕУ.
(Продолжува)
