Претседателот на самопрогласената Република Арцах, Самвел Шахрамањан, ги распушти сите институции од отцепениот регион Нагорно-Карабах и сега се смета дека речиси сите Ерменци од Карабах побегнале од енклавата што се реинтегрира во Азербејџан. Какви поуки може да се извлечат од трагичниот епилог на овој тридецениски сецесионистички конфликт во Европа?
Сликите на долги редици автомобили што бегаат од планинскиот Карабах во соседна Ерменија враќаат мрачни спомени од етничкото чистење за кои Европа мислеше дека се префрлени во нејзиното минато. Исто како што војната во Украина, со нејзините империјални глупости, ровови и бесмислено уништување, ја катапултира Европа назад во ужасните денови на светските војни, бегството на етничките Ерменци нè враќа на Балканот во 1990-тите – или уште поназад, во крајот на Отоманската Империја за време на Првата светска војна.
Да бидеме појасни: нема сомнение дека Нагорно-Карабах лежи во официјално признаените граници на Азербејџан. Европа и меѓународната заедница никогаш не го доведуваа во прашање тоа, а војната во Украина уште еднаш го истакна значењето на суверенитетот и територијалниот интегритет како клуч на меѓународното право. Како таква, нема правно издржани причини да се спротивставиме на реинтеграцијата на Карабах во Азербејџан. Исто така, важно е да се подвлече дека азербејџанскиот претседател Илхам Алиев не им наредил на 120.000 локални Ерменци да си заминат, а камоли да им впери пиштол во главите. Баку понуди да им даде државјанство на сите Ерменци од Карабах што го положија оружјето и политичката борба за независност.
Сепак, надвор од формата има содржина, која драматично укажува на уште еден случај на етничко чистење во Европа. Алиев можеби е подготвен да ги реинтегрира Ерменците од Карабах, но Азербејџан не е демократска држава. Да се биде реинтегриран во земја во која не се заштитени индивидуалните човекови права и основни слободи – а да не се здружат и групните права, кои е многу малку веројатно дека ќе им се доделат на Ерменците – не е атрактивен предлог.
Понатаму, омразата меѓу Ерменците и Азербејџанците е длабока, многу подлабока од онаа меѓу Грузијците и Абхазијците или Осетијците, или Молдавците и Придњестровците. Иако се разликува од нивниот однос со Азербејџан, оваа омраза е поврзана со уште подлабоките рани околу ерменскиот геноцид во 1915 година, непризнаен од Турција, која го поздрави потегот на Азербејџан во енклавата. Иако е неспоредлив по насилството и големината, егзодусот на Ерменците од Карабах од турско-азербејџанскиот веројатно ќе заврши да биде вткаен во поголемата и постара приказна за ерменската жртва. Далеку од заздравување, ерменските рани повторно крвават.
Конфликтот во Нагорно-Карабах доживеа драматичен пресврт. Војната со Азербејџан од 1988-1994 година ја доби Ерменија, со поддршка од Русија. Тоа доведе не само до формирање на отцепената држава Нагорно-Карабах туку и до ерменска окупација на уште седум региони на Азербејџан, околу Карабах, и раселување на еден милион Азербејџанци од нивните домови. Во овие 30 години, Ерменците од Карабах беа непопустливи, не сакајќи да мрднат ниту милиметар во однос на нивните барања за самоопределување преку независност. И самата држава Ерменија, до изборот на Никола Пашинјан во 2018 година, беше управувана од клан на Карабах, што изгледаше како јасен случај на куче што мавташе со опашка.
Се сеќавам дека за време на мојата прва посета на Нагорно-Карабах во 2001 година бев изненадена кога дознав колку малку, ако воопшто, има простор за мировни преговори. Дури и тогаш, пред нафтениот бум на Азербејџан, чиј профит беше многу инвестиран во неговата одбранбена индустрија, се чинеше јасно дека Карабах никогаш нема да стане независна држава. Но, наместо да се соочат со реалноста и да ја користат својата привремена моќ за да обезбедат мир на победникот, Ерменците претпоставуваа дека засекогаш ќе уживаат во превласта. Со децении, тие не отстапуваа од нивните барања за независност, а сега трагично завршуваат раселени и обесправени.
Тоа е лекција што треба да ја забележат другите конфликтни страни на други места. Дури и во конфликти каде што моќта е силно искривена на едната страна, никој не може да знае што носи иднината. На Блискиот Исток, Израелците го зацврстија своето копно со одземање на окупираните палестински територии, искористувајќи ги нивната воена моќ и безусловната американска и европска поддршка. Сега се чувствуваат уште посилно откако арапските земји ги нормализираат односите со Израел, а големата награда на Саудиска Арабија конечно е на дофат. Сепак, глобалните баланси на моќ се менуваат на начини што длабоко ќе влијаат на Блискиот Исток. Ова може дополнително да го зајакне Израел, но исто така може да го ослаби. Израелците би било добро да ги научат лекциите од ерменско-азербејџанскиот конфликт.
Назад во Нагорно-Карабах, заедно со повторното вооружување на Азербејџан, што доведе до војната во 2020 година – во која Баку ја врати контролата врз окупираните региони околу Карабах – епилогот од 2023 година беше предизвикан и од напуштањето на Ерменија од страна на Русија.
И овде, Ереван и Степанакерт, отцепениот главен град, мислеа дека Москва никогаш нема да се откаже од христијанските Ерменци во корист на муслиманските Азербејџанци. Тие не беа во право. Русија, чии „мировници“ беа присутни во регионот, не направи ништо во текот на 10-месечната блокада на Баку на коридорот Лачин, што го поврзува Карабах со Ерменија, лишувајќи ги жителите на Карабах од храна и лекови. Едноставно се сврте на другата страна додека Азербејџан го направи својот последен воен потег за повторно преземање целосна контрола врз енклавата.
Владимир Путин ги остави Ерменците од Карабах на нивната судбина делумно затоа што има поголема риба за пржење во конфликтот во Украина, а делумно поради инает кон Пашинјан, кој се обиде да ја придвижи својата земја кон Европа и на запад. Москва се надева дека ќе ја врати контролата врз Ерменија така што ќе го поттикне падот на Пашинјан од власт, отворајќи го патот кон попогодна влада во Ереван. Кој е полесен начин да се направи ова отколку да се застане назад, да се дозволи Ерменија да биде поразена и да се надеваме дека тоа ќе предизвика промена на режимот таму? Навистина, во последните недели толпи гневни Ерменци го повикуваа Пашинјан да поднесе оставка.
Сепак, во исто време, Ерменците се со отворени очи и добро знаат дека без напуштањето на Русија, работите немаше да испаднат вака. Нивното чувство за предавство од Москва е длабоко. И Вашингтон и Брисел се обидуваат да ја пополнат таа празнина и да покажат солидарност кон Ерменците, а сведоштво за тоа беше неодамнешното патување на шефицата на УСАИД, Саманта Пауер, во Ереван. Ќе бидат потребни повеќе од зборови и пари за да се консолидира патот на Ерменија кон демократијата. Тоа ќе бара одржлива посветеност низ годините, пред сè од Европејците. Додека ЕУ повторно го отвора своето досие за проширување преку процесот на пристапување кон Украина, Молдавија и потенцијално Грузија, нема подобар начин да го стори тоа – ако Ереван го сигнализира својот интерес – од тоа да ѝ понуди перспектива за членство во ЕУ и на Ерменија.
Натали Точи
