СТАВ – Одбележувањето на 75-годишнината не може да ги скрие проблемите
По години лажни тревоги, западната воена алијанса конечно се приближува до пропаст
Стивен Волт
Кога која било институција – универзитет, корпорација, аналитички центар, па дури и брачна двојка – ќе ја достигне својата 75-годишнина, можете да очекувате да ги слушнете нејзините поддржувачи како нудат пофалби за нејзините достигнувања, доблести и извонредна долговечност. Самитот на НАТО во Вашингтон нема да биде исклучок: сигурно ќе има многу говори во кои ќе се слават минатите достигнувања на Алијансата и ќе се велича нејзината улога како камен-темелник на трансатлантските односи. Сепак, не може да се игнорираат темните облаци што фрлаат застрашувачки сенки врз претстојниот љубовен фестивал на НАТО. Доналд Трамп има 50-50 шанси да се врати како претседател на САД следната година, екстремната десница оствари големи придобивки на изборите за Европскиот парламент минатиот месец, Унгарецот Виктор Орбан останува дисруптивна сила, а Европејците и Американците се поделени околу војната меѓу Израел и Хамас, Кина, регулирањето на дигиталните технологии и најдобриот начин да се помогне на сè позагрозената Украина.
Алијансата и претходно се соочуваше со кризи
Некои набљудувачи на состојбите би можеле да кажат дека ова не е ништо ново. Алијансата се соочуваше со сериозни кризи во текот на својата историја, а извештаите за нејзината претстојна пропаст (вклучувајќи го и мојот) секогаш се покажуваа како предвремени.
Суецката криза од 1956 година беше сериозен раскол, а исто така беше и Виетнамската војна. Споровите околу воената доктрина (а особено улогата на нуклеарното оружје) доведоа до затегнати односи во сојузот во текот на Студената војна (се сеќавате на контроверзноста за евроракетите?) и несогласувањата меѓу сојузниците беа очигледни за време на војната за Косово во 1999 година.
Германија и Франција отворено се спротивставија на одлуката на администрацијата на Џорџ В. Буш да го нападне Ирак во 2003 година, а секој американски претседател, од Двајт Ајзенхауер до Трамп, се жалеше – понекогаш огорчено – на тенденцијата на Европа слободно да ја користи американската заштита. Можеби денешните неволји во извесна мера се исти и секој треба да почне да планира уште една голема роденденска прослава во 2029 година.
Овој став не треба случајно да се отфрли. Откако ќе се создадат, институциите честопати опстојуваат долго откако ќе исчезнат околностите во кои се формирани, поради што Британија и Франција сè уште се постојани членки на Советот за безбедност на ОН.
Упорноста на НАТО е засилена со големата и добро воспоставена бирократија во Брисел и поддршката од поранешни функционери, проатлантистички експерти и добро финансирани аналитички центри, кои го бранат на секој чекор. Со оглед на широчината на елитната поддршка, сигурно е дека самитот оваа недела нема да биде последен на НАТО.
Сепак, ситуацијата денес е значително различна од овие претходни периоди на внатрешни тензии, а силите што ја загрозуваат иднината на НАТО ги надминуваат личните склоности на поединечни лидери како Трамп или Марин Ле Пен. Навистина, нивните ставови (и зголеменото прифаќање на нив) се исто толку симптом на овие пошироки сили колку и независна кауза.
Најочигледен извор на оптоварување е промената на дистрибуцијата на светската моќ. Кога НАТО беше формиран во 1949 година, неговите европски членки закрепнуваа од Втората светска војна и се чинеше дека Советскиот Сојуз претставува закана со која Европа не може да се справи без активна американска помош. Европа беше, исто така, еден од клучните центри на индустриска моќ во светот и со тоа особено вредна стратегиска награда. Државите формираат сојузи првенствено за да се справат со заедничките закани и имаше добра смисла за Соединетите Американски Држави да се посветат на одбраната на Европа и да одржат значително воено присуство таму.
Околностите се сменети, САД повеќе се интересираат за Азија отколку за Европа
Тие денови одамна ги нема. Советскиот Сојуз и Варшавскиот пакт повеќе ги нема, а идејата дека руската армија ќе започне блицкриг во Полска и ќе се пробие до Ла Манш е смешна. Армијата, која има полни раце работа против помалата и послаба Украина, нема да стане инструмент за брза територијална експанзија, дури и ако Владимир Путин има такви амбиции.
Денес, уделот на Азија во светската економија (54 проценти) е значително поголем од оној на Европа (17 проценти), а нејзиниот придонес во глобалниот економски раст е исто така поголем. Затоа, од чисто структурни причини, Азија со право зазема поголем дел од американското внимание денес, а Европа со право заслужува помалку.
Ова не значи дека Европа нема никаква важност, но таа повеќе не зазема проминентна позиција меѓу стратегиските интереси на САД. Неодамна имаше многу разговори за преземање поголема улога на НАТО во Индопацификот, а набљудувачите од некои азиски земји ќе присуствуваат на самитот, но европските членки на НАТО не можеа да направат многу за да влијаат на рамнотежата на силите во Азија, дури иако сакаа.
Проширувањето воведе нови безбедносни барања
Прашањата за целта на НАТО започнаа веднаш штом се распадна Советскиот Сојуз и мора да им се оддаде признание на земјите членки што излегоа со нови образложенија и мисии како што поминуваа годините. Меѓутоа, проблемот е што повеќето од овие нови потфати не функционираа толку добро. Проширувањето на НАТО додаде нови безбедносни барања, но не додаде дополнителен капацитет за нивно исполнување и беше без дополнителни трошоци само додека Русија беше слаба и усогласена. Предвидувањата дека отвореното ширење кон исток ќе доведе до Европа што е „цела, слободна и во мир“ денес изгледаат мошне шупливи, со брутална војна што беснее во Украина и длабоко замрзнати односи со Русија.
НАТО може да тврди дека има делумен успех во Косовската војна во 1999 година, но таа борба едвај беше доказ за солидарност меѓу сојузниците, а политиката на Балканот во најдобар случај останува деликатна. Членките на НАТО застанаа зад Соединетите Американски Држави по нападите од 11 септември 2001 година – повикувајќи се на членот 5 за прв и единствен пат – но последователните напори на Алијансата за таканареченото градење на нацијата во Авганистан беа скап неуспех.
Заедничката англо-француско-американска интервенција во Либија во 2011 година не беше операција на НАТО, но беше јасен пример за трансатлантска безбедносна соработка, а резултатот беше уште една пропадната држава.
НАТО јасно ѝ помогна на Украина да го преживее почетното руско навлегување и да го одбрани поголемиот дел од нејзината територија, но војната веројатно нема да заврши со јасен триумф за Алијансата да слави. Со оглед на ова искуство, може да се разбере зошто сомнежите за вредноста на НАТО се зголемија, дури и кога безбедносната средина во Европа се влоши.
Не се очекува НАТО да пропадне, наспроти оддалечувањето помеѓу Европа и САД
Конечно, НАТО е во неволја токму затоа што траеше толку долго, а познатите клишеа за заедничките вредности и трансатлантската солидарност не одекнуваат толку силни како некогаш, особено за помладите генерации. Процентот на Американци со европско потекло се намалува, што дополнително ги еродира емоционалните врски со Европа, а настаните како што се Втората светска војна, берлинскиот воздушен транспорт и падот на Берлинскиот ѕид се древна историја за помладите граѓани, кои се полнолетни за време на глобалната војна против тероризмот или финансиската криза во 2008 година и чија политичка свест е повеќе фокусирана на климатските промени отколку на политиката на моќ. Не е изненадувачки што помладите Американци се помалку убедени од тврдењата за исклучителност на САД и помалку склони да поддржат активна интернационалистичка улога од нивните претходници. Од ваквите околности не се навестува ништо добро за безбедносно партнерство, кое сè уште е во голема мера зависно од тоа дека Соединетите Американски Држави ќе дејствуваат, како првичен одговор кога ќе се појават проблеми преку океанот.
Да повториме: Се сомневам дека НАТО ќе пропадне, дури и ако Трамп повторно стане претседател и повеќе НАТО-скептици добијат моќ во Европа. Но постојат моќни структурни сили, кои постепено ги оддалечуваат едни од други Европа и САД, а тие трендови ќе продолжат без оглед на тоа што ќе се случи во ноември, во Украина или во самата Европа.
Затоа, уживајте во 75-годишнината, но не сфаќајте ги целосните изјави за трансатлантска солидарност што веројатно ќе ги слушнете премногу сериозно. Европа и САД постепено се оддалечуваат, а единственото важно прашање е колку брзо ќе се случи тоа и до каде ќе оди.
Авторот е колумнист на „Форин полиси“ и професор по меѓународни односи на универзитетот „Харвард“
