Зошто „Сјаење“ е најдобриот хорор-филм на сите времиња

Токму на денешен ден, пред 45 години, ремек-делото на Стенли Кјубрик ја имаше својата премиера

Кога се зборува за хорор-филмови што го надминале жанрот и станале културен феномен, филмот „Сјаење“ (1980) на Стенли Кјубрик неизбежно стои на врвот. Овој филм не е само хорор-приказна за опседнат хотел и семејство во изолација — тој е студија за лудилото, за распадот на човечката психа и за темната природа на самотијата. Повеќе од четири децении подоцна, „Сјаење“ не само што не старее туку станува сè подлабок, сè потемелен и сè посугестивен.
Во лавиринтот на филмската историја, каде што безброј хорор-наслови се обидоа да го замрзнат здивот на публиката, ова безвременско ремек-дело на Стенли Кјубрик стои како монумент на психолошкиот ужас. Повеќе од четири децении по премиерата, неговата студена симетрија и вознемирувачка тишина сè уште не губат сила. Ова не е обичен хорор-филм — ова е филмска хипноза, кошмар што не завршува кога ќе се исклучат светлата.

Психолошки ужас наместо чудовишта

Кјубрик преку „Сјаење“ го претвори хорор-жанрот во нешто длабоко човечко. Наместо да ни покаже вампири или демонски сили, тој нè соочи со нешто пострашно — сопствената потсвест. Џек Торенс, во лудачки блескавата интерпретација на Џек Николсон, не е монструм од легендите. Тој е човек што полека го губи разумот, сопруг и татко што се дави во притисокот на неуспехот и изолацијата.
Хоророт тука не доаѓа од надворешни сили — тој извира одвнатре, од човечката психа, од тишината на снегот што паѓа пред хотелот „Оверлук“.
Токму тоа е она што го прави „Сјаење“ супериорен во однос на другите хорор-филмови. Факт е дека неговиот терор не е надворешен, туку внатрешен. Нема чудовишта што демнат во сенките — самиот човек е чудовиштето. Џек Торенс не е класичен негативец. Тој е човек како и сите други. Покрај секојдневните обврски околу семејството, тој е и писател што запаѓа во креативна криза. Преселбата со своето семејство во овој изолиран хотел за него претставува добар момент да се врати на вистинскиот пат, но изолацијата, алкохолот и скриената темнина во неговата свест полека го претвораат во нешто нечовечко и ги будат демоните во него. Тој распад, прикажан со хипнотичка прецизност, создава хорор што се чувствува реално, интимно и неизбежно.

Совршенството на Кјубриковата режија

Стенли Кјубрик го третира хоророт не како евтина сензација туку како уметничка форма. Секој кадар е совршено симетричен, секој звук е намерно вознемирувачки, секое движење на камерата има психолошко значење. Кјубрик не сака да нѐ исплаши со ненадејни скокови, туку да нѐ зароби во чувство на интензивна растечка параноја. Камерата што го следи детето Дени низ долгите ходници на хотелот „Оверлук“ е речиси надреална — како да гледаме во сонот на некоја злокобна свест. Како привид низ умот на татко му, кој веќе почнува да попушта пред стравот и паранојата, која надоаѓа тивко, но во вид на плима. Неговиот ум се распаѓа како кула од карти, а неговото семејство, малиот Дени (Дени Лојд) и неговата сопруга Венди (Шели Дувал), немоќно, парализирани од страв, немо сведочи за лудилото.
Токму таа визуелна прецизност создава чувство на безвременска неизвесност. Секој кадар е совршено измерен, секој звук прецизно поставен. Кјубрик режира со математичка студеност и поетска строгост.
Боите, осветлувањето, просторот — сè во филмот изгледа премногу уредно, премногу совршено, што само ја зголемува тензијата. Како да сме заробени во убава, но смртоносна симетрија.

Николсон – олицетворениена човечкото лудило

Перформансот на Џек Николсон е еден од најпрепознатливите во историјата на филмот. Неговото лице, изобличено од гримаси помеѓу насмевка и вресок, стана симбол на самото лудило. Репликите како „Џони доаѓа!“ одамна го надминаа филмот и влегоа во митологијата на поп-културата. Момент кога актерската енергија и режисерската визија се споија во совршена лудост.
Николсон не глуми луд човек — тој постепено се претвора во него, а токму тоа негово постепено пукање по шевовите го прави филмот толку вознемирувачки.
Тешко е да се замисли „Сјаење“ без неговото лице. Таа налудничава насмевка што истовремено вели „здраво“ и „бегај“. Џек Торенс е жив доказ дека хоророт не е само гласен — тој може да биде тивок, шепотлив, постепен.

Музика, звук и симболика

Еден од најпотценетите аспекти на „Сјаење“ е неговата аудиовизуелна симфонија. Експерименталните звуци, минималистичките, индустриски тонови и неочекуваните музички експлозии создаваат чувство на космичка закана. Симболиката — лавиринтот, близнаците, крвта што се истура од лифтот, пишувањето иста реченица во недоглед — функционира како визуелна метафора за лудилото и бескрајниот круг на страдање. Сето тоа, зачинето со неочекувани хорски арии во вид на секташко пеење, само ја зоврива и така пеколната атмосфера од која се заледува крвта. Музиката и звуците не се заднина, туку активен лик — пулсот на хотелот што никогаш не спие.
Ниеден момент во овој филм не е случаен. Сè во „Сјаење“ е своевиден симбол. Тоа е филм на кодови и слоеви: едни ќе видат приказна за духови, други алегорија за творечка блокада, трети — парабола за насилството што се повторува низ историјата.

Филм што расте со времето

Со секое ново гледање, „Сјаење“ станува подлабок. Тоа е не е само хорор. Тоа е и необјаснива мистерија, која не се троши, туку се шири — со теории, анализи, документарци, толкувања. Кјубрик создал филм што секоја генерација го доживува различно: како семејна трагедија, филозофска алегорија, па дури и политичка метафора.
Неговата магија е во тоа што нè тера да се прашуваме што всушност видовме. И дали стравот што го чувствувавме беше негов или наш?
Секое повторно гледање открива нешто ново. Тоа е филм што се менува со нас. Таа слоевитост е доказ дека Кјубрик направил нешто повеќе од хорор — направил филмска опсесија.

Заклучок: Хорор што не завршува кога ќе се исклучат светлата

„Сјаење“ и по речиси половина век е хорор што не завршува со последниот кадар. Тој продолжува да живее во мислите, во соништата, во културната меморија. Додека повеќето хорори сакаат да нè исплашат за миг, „Сјаење“ создава ментална мембрана што има цел да нè вознемири засекогаш.
„Сјаење“ не е хорор што лесно се заборава. Тој живее во меморијата, во културата, во самата идеја за филмскиот страв. Кјубрик не направи само страшен филм — направи совршена архитектура на ужасот, која и денес стои непобедена. Тоа е лавиринт без излез.
И токму затоа, по сите овие години, тој не само што е најдобар хорор филм на сите времиња — тој е хоророт што ги надмина сите жанрови и стана чисто, неизбежно, филмско лудило. „Сјаење“ не е само најдобар хорор-филм на сите времиња — тој е огледало во кое го гледаме сопствениот страв.