Најголемите мани на нашата култура, негрижата и заборавот, како последица раѓаат длабоковкоренета недоверба, силен фокус на себе, рамнодушност кон другиот и кон општото добро. Оттука, документарецот „Време на бетон“, онака како што јас го видов, става акцент на неколку објекти од модерната, но многу повеќе зборува за она што не успеавме да го зачуваме, не само физички, како објект, туку како урбан дух на еден град што не отсекогаш дишел со паланечки дух, туку, напротив, бил еден од најавангардните и најнапредни градови во Југоисточна Европа. Визија од која денес речиси нема траги, карактеристика што градот незаслужено ја носи како трофеј шест децении подоцна…
Чадот од запалената Универзална сала, освен што ми навлезе дома преку терасата, која во дијагонала не е оддалечена повеќе од километар од мојот стан, остар како нож, го почувствував прво во сетилото за мирис, а потоа и некаде подлабоко, онаму каде што речиси две години „себично“ ги чував љубовта и страста со која ја подготвував и пишував монографијата за објектот, „Скопскиот симбол на хуманоста“. Непосредно по промоцијата на книгата, на најчудовишен начин се обвистинија стравувањата за судбината на објектот, но и моите изјави (речиси антиципаторски) во неколкуте интервјуа што ги дадов по повод излегувањето од печат на монографијата, а во кои зборувам за најголемите мани на нашата култура, негрижата и заборавот, кои како последица раѓаат длабоковкоренета недоверба, силен фокус на себе, рамнодушност кон другиот и кон општото добро. Уште еднаш се покажа дека во ова наше заостанато општество и оваа наша кревка култура преовладуваат стремежот кон личниот интерес и недоволната отвореност за доброто на заедницата, што е надвор од секоја логика на хуманоста, која, се чини, е во длабока криза.
Оваа моја загриженост околу прашањата на личната одговорност, се чини, се отвораат пред секоја генерација и таа мора одново да ги поставува и да дава одговори, бидејќи без тоа не е можен развој на едно хумано општество. Со истата таа загриженост веројатно пристапила и авторската екипа во работата на документарниот филм „Време на бетон“, во режија на Игор Иванов, по заедничко сценарио со Томи Салковски и во продукција на „Скопје филм студио“, премиерно прикажан минатата недела во преполната киносала на „Фросина“. Филмот, низ архивски и актуелни кадри, ја раскажува тажната приказна за еден загубен и задушен град низ неговата архитектонско-урбанистичка историја, со акцент на брутализмот, по кој Скопје беше особено препознатливо во светската архитектонска мисла во децениите по разорната катастрофа од 1963-та. Иако фокусот е ставен на модерната во архитектурата што доминираше во постземјотресната обнова на Скопје, во футуристички стил ненадминат во регионот (преку неколку архитектонски примероци: Пошта, универзитетот, студентскиот дом, Музејот на современата уметност, железничка…), филмот, онака како што јас го видов, многу повеќе зборува за она што не успеавме да го зачуваме, не само физички, како објект, туку како урбан дух на еден град што не отсекогаш дишел со паланечки дух, туку, напротив, бил еден од најавангардните и најнапредни градови во Југоисточна Европа.
Визија од која денес речиси нема траги, карактеристика што градот незаслужено ја носи како трофеј шест децении подоцна.
До срж погодуваат кадрите низ кои се гледа како цело едно животно творештво на архитекти безмилосно исчезнува под прашината и ѓубрето оставени како доказ за нашата неспособност и негрижа, а во некои, не толку ретки случаи, и под неокласицистичките маски од поновата градителска историја, комплетно антагонистичка на иновативните визии за централното градско подрачје од шеесеттите и седумдесеттите години од минатиот век. Некогашниот прогресивен градителски стил е заменет со безмалку морничаво преуредување на градот, кој сакаше да заличи на Виена, ама се претвори во забавен парк. Дури ни не толку забавен. И штетата не е направена само и единствено тогаш. Зашто не станува збор само за неколку објекти врз кои беше интервенирано, туку за низа примероци оставени на нашата совест: урнисани, изгорени, уништени, разграбани, редизјанирани, кои, патем, не можат ни да се добројат: Кермес, Лунапарк, Скопски саем, хотелот Панорама, Стоковна куќа, Олимписко село, езерото Треска, Архивот, Охис, Треска, Алумина, Стаклара, железничка станица… Она што го гледаме во втората половина на „Време на бетон“ е тишината на руинираните, некогаш моќни бетонски згради на модерната, исчезнувањето на животот од нив, на џагорот од ходниците на „Кирил и Методиј“, гласната музика од собите на студентскиот „Гоце Делчев“, расправиите на шалтерите на прекрасната Пошта, заедно сосе изгорените мурали на Лазески…
Жал ми е ако некој не го виде филмот на идентичен начин или ако некој не ја прелистува монографијата за Универзална во светлината на поразителното сознание дека не знаеме да ја препознаеме вредноста на нашето минато како културно наследство (па, дури ни она на кое најважниот њујоршкиот МоМА му оддаде почит со изложба пред неколку години). И тука најмалку станува збор за некоја романтичарска носталгија, затоа што ако гледаме идеолошки, тоа е период што многумина би сакале да го заборават.
Тука многу повеќе станува збор за бришење на една цела култура.
Од Скопје, некогаш град со светска мисла и центар на светската урбанистичка и архитектонска јавност, денес остануваат малку примероци како архитектонска реализација и историска целина што во себе, покрај градежен материјал, го содржат и човековото локално чувство за идентификација, незаобиколен дел од културата на паметењето, културниот идентитет и колективното сеќавање како начин за јакнење на припадноста. Како дел од колективното паметење на скопјани, овие објекти ги поврзуваат носителите на овие сеќавања во една жива и сѐ уште витална заедница, која негува посебен однос кон историјата и минатото, спротивставувајќи се на културата на заборавот, која пак настојува да создаде низа од историски празнини за да се создаде нова слика на минатото.
А за човек да има однос кон минатото, тоа мора да влезе во неговата свест. И за тоа се неопходни два предуслова – минатото не смее во целост да исчезне, неопходно е да постојат докази; а доказите мора да поседуваат јасна диференцираност во однос на она што е денес. Тесната поврзаност на паметењето, идентитетот и создавањето на традицијата најдобро се огледува во т.н. места на сеќавање (музеи, архиви, споменици, објекти), кои се симбиоза на историографијата и националното паметење и обезбедуваат присуство на минатото во сегашноста. Затоа е неопходно да се реконструира и да се одржува живо минатото, за нашите деца утре да можат да се разберат себеси и да го реконструираат сопствениот културен идентитет.
Се вели дека младите се насочени кон иднината, средовечните се заглавени помеѓу времињата, а старите живеат во светот на спомените. Жал ми е што моите генерации припаѓаат на оние вторите, заглавените некаде помеѓу, но истовремено и сум благодарна што сѐ уште сме свесни дека треба да оставиме некаков запис, документ, доказ… важни за културната свест низ која се обновува сликата на минатото во контекст на денешното време.
