Неколку земји на НАТО се залагаат за подигање на одбранбените трошоци на Алијансата од 2 отсто на 2,5 отсто или дури на 3 отсто од БДП на земјите-членки. Според шестмина европски и американски релевантни претставници на НАТО запознаени со ова прашање, ова е потег што може да изнесува до стотици милијарди долари нови трошоци за одбрана доколку бидат одобрени. Но прашањето е зошто има ваква иницијатива, која е целта и што може истата таа да донесе за Алијансата, но и да предизвика меѓу членките?
Земји од Источна Европа сакаат да ги зголемат трошоците за одбрана за членството во НАТО
Иницијативата за подигање на одбранбените трошоци за НАТО од 2 отсто на 2,5 отсто или дури на 3 отсто од БДП на земјите-членки на Алијансата е поттикната во дипломатските кругови од Полска и од Естонија. Иницијативата може да се соочи со значителен отпор и противудар од страна на земјите- членки на Алијансата што веќе се борат да ја исполнат постојната „цел“ за трошоците за одбрана на НАТО од 2 отсто од БДП. Но токму таа иницијатива открива нешто значајно, имено, што точно чувствуваат владите на источноевропските земји што се граничат со Русија…
Предлогот за зголемениот процент се должи на стравот на НАТО- членките на
источното крило од Русија
Всушност, гореспоменатата иницијатива ја одразува зголемената загриженост меѓу членките на НАТО на источното крило на Алијансата дека „Европа е лошо опремена за долгорочна воена пресметка со Русија“. Ова произлезе како резултат од руско-украинскиот судир. Имено, амбасадорот на Естонија во Соединетите Американски Држави, Кристијан Прик, зборувајќи за „Форин полиси“, изјави дека очекува „заеднички договореното ниво на НАТО да биде повисоко од 2 отсто“! Тој дури откри дека „дискусиите за тоа каков треба да биде предложениот нов процент сè уште се во тек“!
Информациите во врска со дебатите за повисок процент беа потврдени и од друг извор.
– Дискусиите околу предлогот сѐ уште се во рана фаза и допрва треба да се договори конкретна бројка – изјави претставник на естонската одбрана, додавајќи дека се очекува прашањето да се отвори на претстојниот состанок на НАТО-министрите за одбрана во Брисел на 14 февруари.
Два отсто од БДП како долна граница, а за горна граница понатаму ќе се решава?
Според четворица официјални претставници на НАТО запознаени со ова прашање, „поддржувачите на планот ја поставуваат основата за подигање на процентот за НАТО, како предлог-политика за следниот главен лидерски самит на НАТО, закажан за јули во Вилнус, Литванија“.
Додека некои лидери на НАТО изразија поддршка за правење одредница од 2 проценти како дно, а не горна граница за сојузниците, оваа нова иницијатива ќе го означи првиот конкретен предлог да се подигне нивото на трошоците за одбрана и да се додаде дополнителен притисок врз земјите-членки.
– На НАТО му треба зајакнување, а бидејќи Полска троши 4 отсто од нашиот БДП, би очекувале и другите сојузници да ги зголемат трошоците – рече Радослав Фогиел, претседател на Комитетот за надворешни работи на полскиот парламент.
Трошоците за одбрана на САД се повеќе од 3 проценти од БДП, што ги прави една од само деветте од 30-те членки на Алијансата што ја постигнаа целта на НАТО во 2022 година.
Несовпаѓањето е долгогодишен извор на фрустрација меѓу Вашингтон и европските престолнини. Дебатата за одбранбените трошоци стана точка на блокирање меѓу САД и нивните сојузници за време на администрацијата на Трамп, кога претседателот Доналд Трамп постојано ги критикуваше сојузниците за аутсорсинг на нивната безбедност од американската војска без соодветно инвестирање во сопствените одбранбени способности. Но и покрај острата реторика на Трамп, која на моменти предизвикува загриженост за американската посветеност на Алијансата, предупредувањата од американските официјални претставници дека трошоците на НАТО не се сразмерни со растечките закани за националната безбедност датираат од пред неколку децении.
Реперот од 2 проценти беше договорен на самитот на НАТО во Велс во 2014 година, бидејќи руската анексија на Крим и инвазијата на источна Украина поттикнаа преиспитување на европската безбедносна архитектура. Во тоа време, три членки на Алијансата веќе трошеа 2 отсто од својот БДП за одбрана.
Залогот за трошење направен во 2014 година беше договорен за една деценија. Со приближувањето на датумот на истекување следната година, генералниот секретар на НАТО, Јенс Столтенберг, јавно зборуваше за потребата од поамбициозна цел.
– Очекувам дека ќе дадеме ново ветување за трошоците за одбрана кога ќе се сретнеме во Вилнус на самитот на НАТО во јули оваа година. Не можам да ви кажам точно што ќе се согласат сојузниците, но очекувам да има поамбициозно ветување бидејќи сите гледаат дека треба да инвестираме повеќе – рече тој во интервју за „Велт“ минатиот месец.
Голем предизвик е 2 отсто, а минувањето на таа граница ќе биде уште поголем, можеби невозможен
Во февруари минатата година, малку пред почетокот на руско-украинскиот конфликт, повеќе од десет членки на Алијансата ветија дека ќе ги зголемат трошоците за одбрана, при што неколку заостанати, вклучувајќи ги Шпанија, Холандија и Италија, ветија дека ќе ја исполнат целта од 2 отсто, иако ниту една од нациите досега не ја исполни целта. Германскиот канцелар Олаф Шолц вети дека ќе потроши повеќе од 100 милијарди долари за обновување на недоволно вооружената војска во Берлин, но, наводно, заостанува во одбранбените набавки и програмите за набавки за да започне со реновирање на военото и одбранбеното индустриско производство.
Другите земји на НАТО сметаа дека е поголем предизвик да ја поминат границата од 2 проценти. И покрај тоа што е плоден поддржувач на Украина и дом на една од најголемите заедници на дијаспората во земјата разурната од војна, трошоците за одбрана на Канада потонаа од 2020 година, достигнувајќи нешто помалку од 1,5 отсто од БДП. Белгија, домот на седиштето на НАТО, планира да достигне 1,54 отсто – до 2030 година.
Одбранбените „јастреби“ во Европа се надеваат дека претстојниот самит на НАТО во Вилнус ќе биде потенцијална пресвртница. Речиси 10 години откако членките на НАТО се согласија да го исполнат реперот од 2 проценти во рок од една деценија, некои од најголемите трошења на одбраната во Алијансата ја користат годишнината за да се обидат да ја одржат динамиката на градење воени мускули.
Но надвор од балтичките земји, промената на парадигмата е поттикната и од некои од најголемите членки на НАТО. Франција, која со години лебди малку под границата од 2 отсто на НАТО, треба да ги зголеми воените трошоци за повеќе од 7 отсто во 2023 година и вети дека ќе потроши повеќе од 400 милијарди долари за обнова на својата војска во следните шест години, зголемувајќи ги трошоците за нуклеарно оружје и додавање нов носач на авиони. Британската влада е во средина на прегледот на трошоците за одбраната што, веројатно, ќе го стави далеку над границата од 2 проценти на долг рок, иако Лондон го одложи планираното зголемување на трошоците што, веројатно, ќе значи одложено постигнување на целта – 3 проценти од БДП.
– Заклучокот е дека нивото на водата се зголемува. Мислам дека сè уште има дебата за тоа дали треба да биде 2,5 или 3 проценти – рече Фабрис Потиер, поранешен директор на НАТО за планирање политика, кој сега е извршен директор на политичкото консултантско друштво „Расмусен глобал“.
Тој додаде дека јасната цел ќе помогне да се испрати сигнал до производителите на оружје дека членките на НАТО ќе продолжат да ги зголемуваат своите воени буџети на долг рок. Притоа, значајно е сознанието дека западните земји се борат да ги обноват своите резерви, особено со артилериски цевки и гранати и тенкови.
Џим Таунсенд, кој служеше осум години како заменик-помошник секретар за одбрана за европска и политика на НАТО за време на администрацијата на Обама, рече дека идејата за зголемување на целта за одбранбените трошоци над 2 отсто не е целосно непозната, истакнувајќи дека во Соединетите Американски Држави на 2 проценти сѐ повеќе се гледа како на долна, а не како на горна граница на обврските за трошоците за одбраната. Една од можностите, рече Таунсенд, би била да се вклучи намерата за зголемување на трошоците за одбрана во заедничкото коминике издадено на самитот во Вилнус за да им се даде на владите нешто да им продадат на парламентите и на јавноста дома.
Дали сојузниците го исполнуваат својот репер од 2 проценти или не стана тема за политичката дебата за тоа дали некоја земја сериозно ја сфаќа посветеноста на НАТО и колективната одбрана – иако некои безбедносни експерти жалат што фиксирањето на 2 проценти заматува поважни дискусии за тоа како секоја земја го троши својот буџет за одбрана и дали доволно се инвестира во истражување и развој за нови системи за оружје.
Плановите, кои долго време беа во фаза на работа додека балтичките земји ги удвоија своите трошоци за одбрана пред руската целосна инвазија на Украина, се искристализираа како политички притисок по неодамнешниот состанок на високи полски и балтички претставници во Рига. Балтичките земји, исто така, ќе бараат извештаи за напредокот на плановите на НАТО за распоредување присуство на ниво на бригада во земјите во регионот, договорени на самитот на Алијансата во Мадрид минатото лето, како и за промените во одбранбеното планирање и трошење на НАТО, откако европските земји ги испразнија своите резерви на муниција за да ѝ помогнат на Украина, а воената индустрија не се движи доволно брзо за да продолжи испораката.
– Јасно е дека во овој момент 2 проценти не се доволни. Мислам дека сите нации ќе ги поддржат овие 2,5 проценти за сите, бидејќи ние сме веќе таму. Ние сме земјите од првата линија и ја гледаме опасноста и знаеме дека опасноста ќе трае цела деценија. Ги гледаме проблемите со индустријата, ги гледаме проблемите со понудата. Со 2 отсто, многу европски нации не можат да управуваат со она што треба да го направат за да го направат континентот побезбеден и да им се спротивстават на Русите – вели Артис Пабрикс, кој беше министер за одбрана и вицепремиер на Летонија до декември, а сега работи како директор на Центарот за политика на Северна Европа, аналитички центар со седиште во Рига.
Подготвил: Mарјан Велевски
