- Ако претседателот Трамп успее да стави крај на израелско-палестинскиот конфликт, тоа ќе го зацементира неговото наследство како еден од најголемите светски миротворци
Во својот втор инаугуративен говор претседателот Доналд Трамп се претстави себеси како глобален миротворец. Од јануари годинава тој се фалеше со запирање или стивнување на шест војни, забележувајќи: „Запрев шест војни – во просек, една војна месечно“. Сојузниците на претседателот, и дома и во странство, сега тврдат дека самите вакви напори заслужуваат признание за „нобел“. Сепак, иако овие прекини на огнот и договорите се импресивни, еден конфликт се издига над сите нив: вековниот израелско-палестински конфликт.
Ако Трамп може да постигне веродостоен мир меѓу Израелците и Палестинците, тој не само што ќе се придружи на редовите на Џими Картер и на Бил Клинтон како архитекти на мирот на Блискиот Исток туку може и целосно да ги засени нив, со обезбедување на Нобеловата награда за мир и преобликување на регионалниот поредок.
Медијацијата на Трамп стави крај на повеќе глобални конфликти
Тврдењето на Трамп за медијација во шест конфликти одразува и амбиција и нееднакви резултати. Во јуни годинава, откако воздушните напади на Израел врз нуклеарните постројки на Иран предизвикаа масовна иранска одмазда, Трамп ескалираше со американски напади врз бункери, притискајќи ги двете страни под медијација на САД и Катар да го прифатат првото директно примирје во нивното 46-годишно непријателство.
Подоцна истиот месец Трамп претседаваше со договорот од Вашингтон меѓу Демократска Република Конго и Руанда, војна во која загинаа шест милиони луѓе од 1990-тите, поздравувајќи го како „славен триумф“, иако експертите предупредуваат дека прекинот на огнот останува кревок.
Во јули, кога граничниот спор меѓу Камбоџа и Тајланд избувна во судири во кои загинаа десетици, а 300.000 беа раселени, Трамп се закани дека ќе ги прекине трговските разговори доколку не престанат борбите. Потоа, во рок од неколку дена, двете влади се согласија за прекин на огнот посредуван од САД, околу спорните земјишта.
Во Јужна Азија, кога состојбата во Кашмир се разгоре во мај, Пакистан јавно му се заблагодари на Трамп за посредувањето во прекинот на огнот со Индија – иако Њу Делхи ја отфрли неговата улога, инсистирајќи дека примирјето дошло преку директни воени канали. Како и да е, насилството стивна.
А најсуштинскиот успех на Трамп дојде на 8 август, кога ерменските и азербејџанските лидери потпишаа мировни договори во Белата куќа, со што заврши 35-годишниот конфликт околу спорниот регион Нагорно-Карабах во западен Азербејџан. Во таа пригода, Трамп изјави „долго време се бореа, 35 години, а сега се пријатели“. Двајцата лидери веднаш го номинираа за Нобеловата награда за мир.
Другите приказни беа помалку успешни. На пример, ангажирањето на Трамп во дванаесетгодишниот спор за браната на Нил меѓу Египет и Етиопија сè уште не донесе пробив. Застанувајќи отворено на страната на Каиро, Трамп ја предупреди Адис Абеба дека треба да направи компромис, но преговорите остануваат во застој, дури и додека притисокот од САД продолжува да се надвишува врз процесот.
Накратко, додека критичарите на Трамп често го карактеризираат како „изолационист“, неговите напори за дипломатија укажуваат на невообичаено активистичка надворешна политика на САД. Претседателот посредувал во војни што се протегаат низ четири континенти, вклучуваат нуклеарни држави и кои заедно предизвикуваат милиони жртви. Но, како што беше забележано претходно, ниту еден од овие конфликти не може да се спореди со симболичната тежина или експлозивниот потенцијал на Израел-Палестина.
Историјата покажува дека можат да се создадат можности за мир
Израелско-палестинскиот конфликт датира од пред повеќе од сто години, уште од ривалските националистички тврдења под британски мандат. Оттогаш избувна во повеќе војни (1948, 1956, 1967, 1973), две интифади (1987–1993, 2000–2005) и низа повторувачки конфликти од понизок интензитет во Појасот Газа. Бројот на жртви е огромен, со стотици илјади воени лица и цивили убиени од двете страни.
Од 2008 година, четири војни во Газа одзедоа десетици илјади палестински животи. Сегашната војна, предизвикана од нападот на Хамас на 7 октомври 2023 година, во кој загинаа 1.200 Израелци, стана убедливо најкрвавата. Повеќе од 62 илјади Палестинци, вклучувајќи речиси 19.000 деца, се убиени до август годинава. Војната расели голем дел од населението на Газа и создаде услови за појава на глад во појасот.
Овој конфликт има глобални последици. Од нафтените шокови во 1973 година до дипломатските прегрупирања во 1993 година, неговите одекнувања се чувствуваат низ целиот свет. Затоа неговото решавање често се опишува како „светиот грал“ на дипломатијата.
Картеровите договори од Кемп Дејвид во 1978 година донесоа мир меѓу Израел и Египет. Клинтоновите договори од Осло во 1993 година им дадоа на Палестинците самоуправа во делови од Газа и Западниот Брег. Сепак, и двајцата го оставија нерешено централното прашање: конечен мировен статус меѓу Израелците и Палестинците. Трамп има можност, а можеби и импулс, да го направи она што не му успеало на ниту еден друг претседател.
Историјата покажува дека војната може да создаде можности за мир. Јомкипурската војна од 1973 година на крајот доведе до подадена рака од Анвар Садат и до Договорот од Кемп Дејвид, што резултира со првата мировна спогодба меѓу Израел и арапска земја. Првата Интифада, по шест години крвопролевање, создаде можност за пробив на Договорот од Осло во 1993 година. Заморот од конфликти, меѓународниот притисок и променливите домашни пресметки можат да ги принудат противниците на компромис.
Денешната војна во Газа создаде слична динамика. Израел покажа огромна воена супериорност, но увиде дека огромната сила не може да донесе траен мир. Хамас, иако е под тежок удар, останува пркосен, додека палестинската самоуправа се соочува со криза на легитимитет. Арапските влади, под притисок од огорчената јавност, повторно инсистираат да се реши палестинското прашање. Европските држави почнаа еднострано да ја признаваат Палестина, додека Вашингтон ја отфрли рамката за решение со две држави спонзорирана од ЕУ и Арапската лига во Њујорк во јули.
Во меѓувреме, советниците на Трамп отворено признаваат дека израелско-саудиската нормализација мора да почека напредок во палестинското прашање. Со други зборови, патот до Ријад води низ Рамала.
Сепак, секој мир што Трамп го бара мора да ја избегне стапицата на празен симболизам. Минатите напори честопати пропаѓаа под тежината на неисполнетите очекувања. Прераното признавање на палестинската државност, без вистински реформи, ризикува наградување на корупцијата или зацврстување на Хамас.
Сопствениот план на Трамп од 2020 година, иако цврсто отфрлен од Палестинците, постави услови што остануваат централни за секое веродостојно решение: разоружување на милициите, ставање крај на тероризмот и реформа на управувањето пред државноста. Овие принципи важат денес, но бараат рафинирање за да се исполнат барањата на сегашниот момент.
Функционален договор би барал палестинската власт да ја искорени корупцијата, да ја подобри ефикасноста, да го елиминира финансирањето со „надоместоци за убивање“ за семејствата на починатите терористи и да ја обнови легитимноста во очите на сопствениот народ и меѓународните партнери. Исто така, би барало недвосмислени безбедносни гаранции – неутрализирање на Хамас и обезбедување дека границите на Израел се целосно заштитени од идните закани. Паралелно, Израел би морал да прифати болни отстапки: запирање на проширувањето на населбите, обезбедување вистински територијален континуитет за палестинската држава и решавање на трнливото прашање за Источен Ерусалим, евентуално преку договори за споделен или посебен суверенитет. Само договор што ги комбинира палестинските реформи, цврстата безбедност и израелскиот компромис може да донесе мир што е повеќе од симболичен и доволно робусен за да трае. Мирот мора да биде спроведлив, изведен и меѓународно поддржан. Без таква содржина, ќе се сруши како договор од Осло. Со него, би можел да трае.
Договорот меѓу Израел и Палестина може да донесе пресврт на Блискиот Исток
Крајната награда на договорот меѓу Израел и Палестина не е само израелско-палестинскиот мир туку и израелско-саудиска нормализација на односите. Саудиска Арабија, како чувар на светите места на исламот и лидер на арапскиот свет, долго време го условуваше мирот со Израел со палестинска државност. Додека Аврамскиот договор од 2020 година ги доближи помалите арапски држави, Ријад се држеше до тој услов.
Во мандатот на Џо Бајден, разговорите за нормализација заглавија поради војната во Газа и затегнатите лични односи со саудискиот престолонаследник Мохамед бин Салман. Тој, отуѓен од претходната реторика на Бајден, се чинеше дека намерно чека на враќањето на Трамп, пресметувајќи дека може да обезбеди подобри услови за одбранбените гаранции на САД и нуклеарната соработка.
Сега, со враќањето на Трамп, условите за голема зделка се посилни. Доколку на Палестинците им се понуди кредибилна државност во рамките посредувани од Трамп, Бин Салман би можел да ја претстави нормализацијата не како предавство, туку како солидарност. Откако Саудиска Арабија ќе го признае Израел, може да следува домино-ефект низ арапскиот и муслиманскиот свет. Тоа не само што ќе ја преуреди геополитиката на Блискиот Исток туку ќе создаде и блок на стабилност предводен од Америка од Левант до Заливот.
Трамп долго време копнееше по Нобелово признание, жалејќи се што Барак Обама ја доби наградата во 2009 година „откако не направи ништо“. Доколку сегашниот претседател успее да обезбеди израелско-палестински мир и израелско-саудиска нормализација, неговото полагање на право на Нобелова награда за мир би било неоспорно. Меѓу претходните лауреати се Бегин и Садат (1978) и Рабин, Перес и Арафат (1994). Трамп би ги надминал со конечно затворање на книгата за централниот конфликт во регионот.
Тоа исто така би го зацврстило неговото место во историјата. Картер се памети по Кемп Дејвид, Клинтон по Осло. Трамп би можел да се памети како претседател што донесе „вистински мир“ на Блискиот Исток. Трагедијата на војната во Газа, парадоксално, може да создаде итност и предност за таков пробив. Трамп има моментум, предност и личен однос со клучните играчи за да го оствари тоа. Ако го стори тоа, Нобеловата награда за мир ќе биде најмалата од неговите награди. Тој ќе стави крај на конфликтот што дефинираше еден век, ќе ја редефинира улогата на Америка во светот и ќе го преобликува Блискиот Исток за генерациите што доаѓаат.
