Сè повеќе воени аналитичари што се пронатовски ориентирани, имено уверени во пресудната улога на НАТО за одржување на светскиот мир и стабилност, сѐ почесто ја споменуваат потребата од трансформација на Алијансата, аргументирајќи ги своите ставови дека „поедноставена и подобро дизајнирана институционална поставеност на НАТО би помогнала многу во олеснувањето на поздраво и поефикасно донесување одлуки во неизбежно турбулентни времиња“. Некои од нив и подетално навлегуваат во образложението како да се дојде до поголема ефикасност на Алијансата, со поедноставена и подобро дизајнирана институционална поставеност. Во текстот се допрени повеќе размислувања и предлози за трансформацијата на НАТО во пресрет на 75-годишнината од нејзиното формирање
Некои дилеми на западните воени аналитичари во пресрет на 75-годишнината на НАТО
Додека НАТО се подготвува да ја прослави својата 75-годишнина во претстојната 2024 година, според тврдењето на многу западни аналитичари, оригиналните архитекти творци на НАТО сигурно би биле вчудовидени од неговото широко членство и растечката агенда денес. Помагајќи во дизајнирањето на новата алијанса за задржување на Советскиот Сојуз во Европа по Втората светска војна, американскиот дипломат Џорџ Кенан тврдеше дека НАТО треба да го земе предвид своето име буквално и да ги вклучи само северноатлантските земји – со исклучок на медитеранските држави како Грција, Италија и Турција. Неговото образложение беше дека само земјите на брегот на Атлантикот може ефективно да се снабдуваат со брод во случај на војна со Советите, додека вклучувањето други ќе ги отстрани сите ограничувања на обврските на блокот и ќе биде неостварливо. За да се осигури дека членот 5 од основачкиот договор – клаузулата за колективна одбрана – беше обезличен, НАТО држеше ласерски остар фокус на воената подготвеност во поголемиот дел од својата историја.
НАТО денес
НАТО денес има 31 членка (иако кога ќе се приклучи Шведска ќе има 32) и повеќе од 30 земји партнери низ целиот свет. Агендата се прошири на прашања надвор од територијалната одбрана, како што се сајбер-безбедноста и контратероризмот. Минатата година НАТО го основа Одбранбениот иновативен акцелератор за Северен Атлантик, фонд од 1 милијарда евра (околу 1,1 милијарда американски долари) за технологии во развој и вознемирувачки технологии.
Сепак, експертите нагласуваат дека НАТО го задржа тесниот фокус на воените цели. А дури и во таа област, како што подвлекуваат воените експерти, агендата на НАТО беше ограничена во исполнувањето на своите цели. Министрите за одбрана, на пример, можат да преземат обврски на состаноците на НАТО, но министрите за финансии можеби нема да ги најдат потребните ресурси дома.
Интересен момент беше издвоен од аналитичарите во врска со двојството на членство на одредени земји: и во ЕУ и во НАТО. Имено, за европските земји, двојното членство во НАТО и во Европската Унија ја разби одговорноста и доведе до значително недоволно инвестирање во воената подготвеност. Премногу европски лидери сѐ уште се надеваат дека Вашингтон или Брисел ќе се погрижат за тоа.
Со враќањето на војната во Европа и на Блискиот Исток, како и конкуренцијата на големите сили во светот, визијата и опсегот на НАТО треба да бидат пошироки. Безбедноста денес вклучува сеопфатен инструментариум со алатки, опфаќајќи економски санкции и индустриска политика, и треба да ги вклучи релевантните актери во Алијансата.
Какви се амбициите на агендата за трансформација на НАТО?
Според воените аналитичари, амбицијата на лидерите во Алијансата е „НАТО да стане главен форум не само за трансатлантска воена соработка туку и за подобра координација меѓу светските демократии“. Всушност, според тие амбиции на промоторите на НАТО-трансформациите, нивниот став е дека „Европа и Соединетите Американски Држави треба да го искористат НАТО за да го поткрепат меѓународниот поредок заедно со нивните индопацифички партнери. За таа цел, Алијансата треба да ја глобализира својата агенда и да најде начини за поблиска соработка со своите партнери надвор од евроатлантскиот регион“.
Во врска со тоа, образложението е дека „во моментов премногу прашања што се централни за безбедноста на сојузниците на НАТО се дисперзирани низ повеќе форуми, контакт-групи и билатерални канали“ и дека истото тоа, на некој начин, побрзо треба да се централизира. А еве зошто: НАТО е задолжен за колективна безбедност за Европа и на Северна Америка. ЕУ исто така има меѓусебна одбранбена клаузула за своите членки и отиде напред во соработката и финансирањето во одбраната. Двата блока го интензивираа својот безбедносен досег до земјите во Индопацификот. Тоа, пак, се преклопува со квадрилатералниот безбедносен дијалог – кој ги опфаќа Австралија, Индија, Јапонија и Соединетите Американски Држави – како и со пактот Австралија-Обединетото Кралство-САД. Вклучен е и Г7, кој еволуираше од продавница за разговори во форум каде што водечките демократии размислуваат за економските санкции и технолошката политика. Советот за трговија и технологија САД-ЕУ има слична надлежност – но ниту тој ниту Г7 не можат да носат обврзувачки одлуки. Сето тоа преклопување предизвикува конфузија и недостиг од фокус, ограничувајќи ја способноста на НАТО да развие ефективна стратегија, а камоли да носи ефикасни одлуки во време на конфликт!
НАТО ќе се централизира поцврсто?
За да се отстранат овие дисперзирања и бирократски пречки, би имало смисла многу од овие дискусии и одлуки да се одвиваат на еден форум – или барем различните обврски и предизвици да се соберат на едно место!
Според аналитичарите, тоа би било НАТО што има најсилно досие за решавање на колективната безбедност! Прашањата што треба да се интегрираат со воената одбрана ќе вклучуваат економски санкции, контрола на извозот, индустриска политика, технолошка политика, проверка на странски инвестиции, контроли на излезни инвестиции, безбедни синџири на снабдување и трговски мерки.
За почеток се наведуваат следниве предлози:
Не треба да има само редовни состаноци на министрите за одбрана и надворешни работи на НАТО. Министрите одговорни за финансии, трговија и технологија треба да се состанат и во рамките на НАТО. Сите овие области се од витално значење за националната безбедност.
Покрај глобализирањето на својата агенда, НАТО треба да ги прошири и учесниците во овие дискусии за да ги вклучи индопацифичките партнери, како што се Австралија, Јапонија, Нов Зеланд и Јужна Кореја. Лидерите на овие четири земји присуствуваа на годишните самити на НАТО во 2022 и 2023 година, но наместо да соработуваат на ад хок основа, би било подобро да се воспостават постојани отворени покани за самити на НАТО и министерски состаноци.
Алијансата исто така би можел да формира совет на членки на НАТО и индопацифички држави – слично на Советот НАТО-Украина – каде што тие партнери би можеле да свикуваат состаноци и да бидат на еднаква основа со сојузниците на НАТО. Со текот на времето може да се поканат и дополнителни партнери.
Овие промени бараат промена на начинот на размислување во НАТО. Многумина со право го сметаат НАТО за најуспешен воен сојуз во историјата, но исто така може да биде и најефективна меѓународна институција за координација и спроведување на надворешната политика. Сепак, неговиот примарен фокус на гаранцијата за колективна одбрана од членот 5 се разви во вродена институционална претпазливост и ограничување.
Еден поглед и кон членот 5
Членот 5 наведува само дека ако се случи оружен напад врз членка на НАТО, секој сојузник се обврзува да ѝ помогне на нападнатата земја со „таква акција што таа смета дека е потребна“. Но членот 5 не го активираат сите безбедносни предизвици – па дури и во таков случај, одбранбената клаузула не предизвикува автоматски одговор!
Од една страна, фокусот на НАТО на членот 5 ја направи Алијансата таква каква што е: уверување дека со секоја загрозена педа територија на членка на Алијансата – вклучува потенцијална нуклеарна одмазда.
Но, во целата долга историја на НАТО, блокот се повика на членот 5 само еднаш: по терористичките напади на 11 септември врз Соединетите Американски Држави. Од друга страна, акцентот на членот 5 исто така го ограничи потенцијалот на НАТО за „попргаво политичко дејствување“.
Но НАТО ќе има корист од поголема стратегиска флексибилност за решавање на прашањата на безбедносната политика. Корисна историска аналогија е промената во надворешната политика на САД за време на Студената војна, кога Вашингтон премина од доктрината за масовна одмазда кон таканаречениот флексибилен одговор. Во 1950-тите, администрацијата на Ајзенхауер ја дефинира својата политика на одвраќање и задржување во смисла на огромен одговор на какво било навлегување од страна на Советскиот Сојуз или комунистичкиот блок. Но оваа голема посветеност ја направи надворешната политика премногу ригидна и ограничена: на крајот на краиштата, не секој клинец во светот бара нуклеарен чекан. Така, администрацијата на Кенеди смислила поагилен пристап, вклучувајќи воени и невоени опции за одредена криза во сооднос со конкретната ситуација.
НАТО веќе има институционален механизам за поширок пристап кон безбедноста. Членот 4, на пример, предвидува политички консултации секогаш кога некоја членка смета дека се загрозени нејзиниот „територијален интегритет, политичка независност или безбедност“. Ова е и поширока надлежност и понизок праг, што овозможува да се решат безбедносните закани што не се воен напад. Тоа би било институционална основа за Алијансата да ги инкорпорира клучните алатки на безбедносната политика, како што се економските санкции и контролата на извозот.
НАТО исто така има основа за решавање прашања како што се индустриската и технолошката политика како средства за развој на одбранбените и безбедносните способности. Според членот 3, сојузниците се обврзаа да го „одржат и развијат својот индивидуален и колективен капацитет да се спротивстават на оружените напади“ преку „самопомош и заемна помош“. НАТО треба да ја олесни подобрата координација за одбранбените инвестиции и да обезбеди сојузниците да одржуваат долгорочна технолошка конкурентна предност пред нивните противници.
Ова беа само некои од размислувањата на воените аналитичари на темата „Трансформација на НАТО“ заради поголема ефикасност на Алијансата. Интересно е што и сè повеќе функционери внатре во блокот размислуваат за преструктурирање на Алијансата, што би било нов сериозен предизвик по 75-годишното постоење, а во контекст на тектонските политичко-безбедносни промени во светот што се во тек. Р.С.
