Македонскиот устав доживеа два силни потреса, две пресвртни промени. Првата крупна суштинска измена на Уставот и на неговата преамбула е направена речиси точно десет години подоцна, во 2001 година. Тоа е сторено по завршувањето на меѓунационалниот конфликт (војната) меѓу Македонците и Албанците и постигнатиот Охридски мировен договор, потпишан во август истата година. Тој договор, всушност, е темелот врз кој се изгради новиот устав. Втората промена е во 2019 година, по промената на името на државата под грчки диктат. Освен промената на името и одземањето, односно бришењето на националниот македонски предзнак на сите институции, во Уставот како нов четврти конститутивен елемент на државноста, покрај Крушевската Република, АСНОМ и 8 Септември, е наведен и Охридскиот рамковен договор
Како се менуваше преамбулата на Уставот на РМ – уставни промени што ја менуваа Македонија (2)
Уставот на независна Република Македонија донесен на 17 ноември 1991 година е менуван со амандмани осум пати. Најавените промени ќе бидат деветти по ред. Измените на одредени членови во него некогаш биле пократки, некогаш технички. Суштински промени на првобитниот текст се направени во два наврата – во 2001 и во 2019 година. Во тие пригоди е менувана уставната преамбула и низ тие идејно–историски измени е трансформирана државата во поинаква конституција од основната концепција утврдена во првата година од самостојноста.
Не се „чачка“ толку лесно во Уставот
Држава на македонскиот народ и…
Во преамбулата од 1991 пишува: „Тргнувајќи од историското културно, духовно и државно наследство на македонскиот народ и од неговата вековна борба за национална и социјална слобода и за создавање своја држава, а посебно од државно-правните традиции на Крушевската Република и историските одлуки на АСНОМ и уставно-правниот континуитет на македонската држава како суверена република во Федеративна Југославија, од слободно изразената волја на граѓаните на Република Македонија на референдумот од 8 септември 1991 година, како и од историскиот факт дека Македонија е конституирана како национална држава на македонскиот народ во која се обезбедува целосна граѓанска рамноправност и трајно сожителство на македонскиот народ со Албанците, Турците, Власите, Ромите и другите националности кои живеат во Република Македонија, а со цел: – Република Македонија да се конституира како суверена и самостојна и како граѓанска и демократска држава“.
Како што може да се забележи во наведениот дел од преамбулата, почетното и почесно место го зафаќаат македонскиот народ и дел од неговата вековна историја, државноправните традиции на Крушевската Република и историските одлуки на АСНОМ. Државата е конституирана како држава на македонскиот народ со трајно сожителство со Албанците, Турците, Власите, Ромите и другите националности. Како што следуваат подоцнежните промени во наредните преамбули се минимизираат историските одлуки и се намалува значењето на државата како држава на македонскиот народ. Првиот устав се донесе во свечена, но сепак напрегната атмосфера, бидејќи за него не гласаа пратениците Албанци.
Правата на Албанците – основа за измените
Првата крупна суштинска измена на Уставот и на неговата преамбула е направена речиси точно десет години подоцна, во 2001 година. Тоа е сторено по завршувањето на меѓунационалниот конфликт (војната) меѓу Македонците и Албанците и постигнатиот Охридски мировен договор, потпишан во август истата година. Тој договор, всушност, е темелот врз кој се гради новиот устав. Останата е во сеќавање изјавата на лидерот на СДСМ, Бранко Црвенковски, кога рече дека Уставот има „редица фабрички грешки“, мислејќи пред сѐ за правата на Албанците во државата. Со петнаесет амандмани усвоени од Собранието на 16 ноември 2001 година е изменет Уставот, а напишана е и нова преамбула. И првиот устав и првите амандмански измени се потпишани од Стојан Андов, претседател на Собранието во два наврата.
Преамбулата од 2001 во тој дел гласи: „Граѓаните на Република Македонија, македонскиот народ, како и граѓаните кои живеат во нејзините граници кои се дел од албанскиот народ, турскиот народ, влашкиот народ, српскиот народ, ромскиот народ, бошњачкиот народ и другите, преземајќи ја одговорноста за сегашноста и иднината на нивната татковина, свесни и благодарни на своите предци за жртвите и посветеноста во нивните заложби и борба за создавање самостојна и суверена држава Македонија и одговорни пред идните генерации за зачувување и развој на сѐ што е вредно од богатото културно наследство и соживот во Македонија, еднакви во своите права и обврски кон заедничкото добро – Република Македонија – во согласност со традицијата на Крушевската Република и одлуките на АСНОМ и на референдумот од 8 септември 1991 година одлучија да ја конституираат Република Македонија како самостојна, суверена држава“…
Како што се гледа, клучната промена е што Република Македонија од национална држава на македонскиот народ се трансформира во држава на граѓаните што живеат во нејзините граници. Новините во преамбулата се однесуваат на промена на повеќе суштински дефиниции и факти, кои ја менуваат сликата на Република Македонија како држава на македонскиот народ. Имено, со новата преамбула македонскиот народ се дефинира како етност, а конституенти на македонската држава се граѓаните. Националните малцинства од националности се трансформираат во делови од народи.
Со измените, Република Македонија се определува како заедничко добро. Како што може да се види, за разлика од првиот устав, во оваа преамбула се додадени и српскиот и бошњачкиот народ. И, се разбира, избришана е Југославија, која одамна не постоеше.
Албанскиот како втор службен јазик
Суштински амандмански измени се направија и во нормативниот дел. Во согласност со Охридскиот договор, Уставот од 2001 година на сосема нов начин го уредува прашањето на службениот јазик и неговото писмо. Во таа смисла, првпат е запишан процентот од 20 отсто население како квота за употреба на службен јазик. Освен македонскиот јазик и кирилското писмо, кој е службен јазик на целата територија и во меѓународните односи, службен јазик може да биде и јазикот што го зборуваат најмалку 20 отсто од граѓаните. Се уредува и службената употреба на јазиците во единиците на локална самоуправа во кои најмалку 20 отсто од граѓаните зборуваат јазик што е различен од македонскиот. Исто така, овој амандман уредува дека во органите на државната власт, службен јазик што е различен од македонскиот може да се употребува во согласност со закон. И личните документи можат да бидат двојазични – на граѓаните што зборуваат службен јазик различен од македонскиот јазик, се издаваат на македонски јазик и неговото писмо, како и на тој јазик и неговото писмо.
Со еден од амандманите се воведе нова темелна вредност во уставниот поредок, односно соодветна и правична застапеност на граѓаните од другите заедници во органите на државната власт и другите јавни институции на сите нивоа и се регулираат правата на етничките малцинства. Поимот националност од Уставот од 1991 година е заменет со поимот „заедници“, меѓу кои спаѓа и македонската заедница.
Во 2001 година претседател на државата беше Борис Трајковски, на Владата Љупчо Георгиевски, а на Собранието Стојан Андов.
Бришење на името со еден клик
На 11 јануари 2019 година, во последното собрание со македонско име се случи уште еден потрес со нови историски димензии. Со промена на преамбулата и со четири уставни амандмани ѝ се промени уставното име на Република Македонија во Република Северна Македонија. Оваа промена беше извршена по стапувањето во сила на таканаречената Спогодба со Грција за името и по грчки диктат. Во Уставот зборовите: „Република Македонија“ се заменија со зборовите: „Република Северна Македонија“, а зборот „Македонија“ се замени со зборовите: „Северна Македонија“. Освен промената на името со еден клик е извршено бришењето на националниот македонски предзнак на сите институции во државата.
Во преамбулата уште еднаш е намалено значењето на АСНОМ. Имено, зборовите „одлуките на АСНОМ“ од претходниот устав се заменети со зборовите: „правните одлуки кои се наведени во Прогласот од Првото заседание на АСНОМ до македонскиот народ за одржаното заседание на АСНОМ“. Овој документ не ја одредува таксативно Македонија како држава на македонскиот народ, така што неговата улога се релативизира. Според предлагачите, државотворната улога на АСНОМ, наводно, имплицирала на македонски иредентизам, од кој грчката страна се чувствувала загрозена и сакала да се заштити од него. Со овој амандман, Владата сакаше и успеа да го одбегне манифестот на АСНОМ, кој бил проблематичен за Грција.
Охридскиот договор – рамен на Крушевската Република и АСНОМ
Конечно, за првпат во преамбулата влегува Охридскиот рамковен договор, иако неговата формулација „виси“ и одудрува од контекстот. Во текстот се додадени и зборовите: „на кои се изрази волјата за создавање на самостојна суверена држава и Охридскиот рамковен договор“. Според толкувањето на албанските политичари, „четвртиот конститутивен елемент“ на државата, покрај Крушевската Република, АСНОМ и Осми септември, е и Охридскиот рамковен договор.
При донесувањето на овој устав претседател на државата беше Ѓорѓе Иванов, кој гласно се противеше на промена на името и на амандманите за јазикот. Претседател на Владата беше Зоран Заев, главниот иницијатор, организатор и извршител за промена на името и на Уставот. Претседател на Собранието беше Талат Џафери од партијата Демократска унија за интеграција, која по првпат, но со големо влијание, учествуваше во уставните измени.
Сомневања за регуларноста и легитимноста
Собранието го донесе новиот устав со 80 гласа ЗА. Процесот на донесување го следеа голем број скандали, вклучувајќи ги и регуларноста и легитимноста на самото гласање. Партијата ВМРО–ДПМНЕ беше против измените. За обезбедување двотретинско мнозинство, врз седуммина пратеници на оваа партија беа употребени таканаречени „балкански методи“, кои подразбираа употреба на политичка корупција, полициски закани, судски ослободувања на обвинети за тешки кривични дела, ослободување од затвор, ветувања за амнестии, спомнувани се уцени, дури и давање солидна материјална надомест на одредени лица. Сомневањата за неговата регуларност и легитимност останаа до денес.
Продолжува утре: Бугарите во Уставот – да или не
