Рецензија
(Кон поетската книга „Додека спиеш“ од Биљана Стојановска)
По одличните поетски книги, „Зборовите немаат значење“ („Антолог“, 2015) и „Стан што се распаѓа“ („Галикул“, 2018), со која ја освои наградата „Тодор Чаловски“, Биљана Стојановска годинава на Саемот на книгата ни се претстави со нова поетска книга, со наслов „Додека спиеш“, во издание на издавачката куќа „Чудна шума“.
Препознатлива е по тоа што песните и тука, како и во претходните две книги, се ненасловени, поточно насловени се со бројки од 1 до 30, поделени во два циклуса, односно вкупно 60 песни. Не се потребни наслови за да се запомнат песните на Стојановска, тие силни, интензивни и моќни поетски слики остануваат врежани во меморијата, па така, се сеќаваме на песната во која замислува како со пушка качена на коњ прави упад на свадба на љубениот; на Ромео и Јулија кои се изневеруваат, а се однесуваат како ништо да не се случува; на песната во која лирскиот субјект посакува да трча и да вика среде булевар; на жената што сонува за свој сопствен кревет во кој ќе може да спие колку сака итн. Една од тие песни, која се памети и буди силни чувства на немир и морници, е првата песна во книгата „Стан што се распаѓа“, во која го опишува сонот во кој лирскиот субјект се среќава со таткото. Таткото ѝ подарува цвеќе и ја потсетува на рибата што не ја нахранила, иако таа нема риби. Рибата кога ќе биде нахранета раѓа безброј мали рипчиња.
Не случајно го започнувам овој текст токму со оваа песна, која е своевидно претскажување за случувањата опишани во новата книга „Додека спиеш“. Малите рипчиња од една страна симболизираат грижи, а од друга страна спокој, мир и тишина. Оваа песна може да се поврзе со првата песна од новата збирка, каде што повторно Стојановска ни раскажува сон. Овој пат сонот е уште потраорен, во поетската слика ја гледаме бабата како со секира убива кокошка:
Кокошката обезглавена летнува високо / Лицето на баба ми и снегот / се потопени со крв како слика на Полок / Плачам / Кокошката не си го гледа својот највисок лет.
Оваа песна ја навестува тематиката на книгата во која несвесноста за мигот, за овде и сега, може да сруши цели светови, но и да создаде нови.
Во последната, триесетта песна од вториот циклус повторно се јавува мотивот на сонот, во кој повторно имаме траорна сцена – прстот е отсечен со сатар. Повторно се појавува ликот на бабата како симбол на амазонска храброст и мудрост, која генетски и емпириски им се предава на поколенијата, но и како симбол на времето кога човекот се чувствува најбезбедно – детството. Книгата завршува со стиховите: Ми ја става раката на рамо и ме теши: / ајде, ајде, ќе порасне, како опашка на змија / Баба ми на змиите им ги сечеше главите / Ги кревам рацете, се допирам / Добро е, / главата е на рамена.
Од првата песна, во која се навестува „можно откинување на главата“, по 58 песни, доаѓаме до последната во која, сепак, животот победува, со надеж дека можеби животот нема да нѐ одмине овој пат.
Всушност ако двата дела ги претставиме како два совршени круга ставени еден до друг, формата на книгата е легната 8 или знакот за бесконечноста. Симболиката на поднасловите, и тоа првиот дел е насловен „Залет“, а вториот „Лет со едно крило“, исто така е повеќезначна.
Лирскиот субјект небаре зема залет од висока карпа, се фрла во воздух и во моментот кога треба да полета, сфаќа дека нема едно крило. Што може во таква ситуација да направи човекот?! Да падне во бездна и да го проголта безнадежноста или да замисли дека му се создава ново бестелесно крило, кое расте како исечениот прст, како опашот на гуштерот, и со моќта на мислата и умот да ја прелета бездната и да стапне цврсто на нозе, како во првата песна од вториот циклус каде што Стојановска вели: Ги спуштам стапалата полека на земјата / и речиси потскокнувам / со мојата совршена несиметрија / Ете, ќе поткренам и чаша ако треба / и ќе наздравам / Како ништо да не се случува.
Таква е моќта на поетите, кога не им се допаѓа овој свет, можат да создадат свој. Затоа и почнав со овие три моќни песни, како меѓници, како соништа и претскажувања. Во поголем дел од песните многу е тенка границата помеѓу сонот и реалноста и често се прелеваат од сон во реалност, од реалност во сон. Силен е и мотивот на сонувањето дури сме будни и сонувањето со отворени очи, патувањата напред-назад во времето, во детството во кое е лесно да се направи детска соба во напуштена плевна, но и во иднината во која е лесно да се замислат брчките на лицето. Во тие моменти кога е тешко да се остане приземјен и да не се одлета од реалноста, потребни ни се секојдневните рутини на живеењето, како список за пазарење или ритуалното пиење чај од нане. Стојановска успева да направи песна од секојдневни, мали, ситни нешта како сечкање лук и бришење на носот на своето дете, и притоа да ја покаже улогата на мајката со целата комплексност на личноста и со цел емотивен спектар, во дослух со детето во себе, и секако со луциден пресврт и повторно со впечатлива поетска сцена, која не можеме а да не ја визуализираме: Многу добро оди со лукот, / со мрсулот не толку / Вечер ќе ставам црвен кармин / Не знам дали ќе имам време да се излакирам / Одам по жица, / а некогаш сакам да се спружам таму, да сум кошула закачена на штипки / што ја вее ветрот / Или бар дете на лулашка / што прави со ножињата / горе-долу.
Самата книга ја има топлината на домот и мириса на нане и свежо испрана постелнина. И во таа свежина ја имаме постојаната борба помеѓу животот и смртта, помеѓу сонот и јавето, помеѓу суровата реалност и желбата. Елементот на книгата е воздухот, во кој лирскиот субјект зема залет и лета, но и воздухот како здив што се испушта во копнеж и во воздишка. Во многу песни се споменува птицата како симбол на слободата и летот, како симбол на ослободувањето, а всушност е олицетворение на душата што копнее по слободата, што се огледува во стиховите: Тесен е светот / за овие големи крилја / или со саркастичниот императив / На големите птици дајте им поголем кафез!
Птицата во лет и лунарниот мотив ги има и на самата корица, како и брановидните линии, кои го претставуваат воздухот, ветерот и минливоста на времето наспрема мигот. Иако песните не се преоптоварени со стилски фигури и навидум се едноставни по формата, тие претставуваат метафора сами за себе.
Песните во двата циклуса се тематски измешани како шпил од карти или како отсечки стварност и во нив нема хронолошко раскажување на приказната. Иако некои песни се наративни и се блиски до прозата, се задржуваат флуидноста и магијата на поезијата. Нејзината поезија е лирична и нежна, притоа задржувајќи ги луцидноста и сарказмот. Стојановска умее со природноста на Господинов да напише стихови за празнење на цревата и тоа да биде поетично. Умее во песните да даде неочекуван пресврт или ефект на изненадување, но умее и од реалност незабележливо да нѐ внесе во бајка и да нѐ воодушеви со магичниот реализам. Да ни раскаже приказна за камионот со сладолед и за вкусовите на летото среде зима, но и да нѐ тресне од сивиот бетон и да нѐ врати во реалноста на болничките соби каде што луѓето се обидуваат да си го вратат достоинството и да си ја задржат главата на рамена: Во болничките соби сите се голи / Очите и зборовите немаат цензура / Дозволено е да полудиш и да заплачеш / и хистерично да се смееш /…Дозволено е и скришно да испиеш кафе со цигара / за да го задржиш достоинството пред себе.
Во способноста да се биде искрен во пишувањето лежи моќта на еден поет. Да се разголи личната интима и, наместо тоа, да те направи ранлив, тоа да стане твое оружје и сето тоа да се износи со стил што заслужува аплауз и почит.
Почнав да ги замислувам / сите без коса / Само очите се мерка за убавина /…Ќе излезат еден ден надвор сите / и конечно ќе почнат да си гледаат во очи.
Кога ќе прочитате некои од песните имате чувство како да сте проживеале неколку животи. Таква е песната за Тунис и Французинката Жанет или песната за Асма, цели судбини и светови во мало, автентични филмски ликови.
Оваа книга може да се анализира и да се пишува од многу аспекти и перспективи. Јас успеав да опфатам само еден мал дел, да гребнам под површината и да се обидам да допрам до суштината. Се надевам ова видување ќе биде поттик за уште анализи и рецензии, бидејќи оваа книга несомнено го заслужува тоа.
Промоција на книгата „Додека спиеш“ од Биљана Стојановска
Промоција на книгата „Додека спиеш“ од македонската поетеса Биљана Стојановска ќе се одржи в понеделник, во кафе-книжарницата „Буква“, со почеток во 20 часот.
Ова е трета поетска збирка на авторката, чија книга е во издание на „Чудна шума“.
Дизајнот на корицата го изработи Хари Дудески.Промотор ќе биде писателката Билјана Црвенковска, стихови ќе интерпретираат Ана Голејшка Џикова, Долорес Атанасова-Лори, Снежана Стојчевска и Елена Митреска. Поетскиот перформанс ќе биде придружен од музичката трупа „ВИС Тркалезна маса“ (Владимир Мартиновски, Васко Марковски, Владимир Лукаш, Toма Димовски, Душан Кировски, Деан Шкартов).
Во рамките на промоцијата премиерно ќе биде промовиран и кус поетски филм, директно инспириран од книгата „Додека спиеш“, чиј автор е српската актерка и поетеса Валентина Бактијаревиќ. Главна актерка во филмот е српската уметница Сузана Вуловиќ, која живее и работи во Лондон, стиховите ги интерпретира поетот Ѓоко Здравески, а музиката е на уметникот Владимир Лукаш.
Биљана Стојановска е родена во 1984 година. Има дипломирано на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ во Скопје, на отсекот за македонска книжевност и јужнословенски книжевности. Во 2015 година ја објави својата прва збирка поезија „Зборовите немаат значење“, во издание на „Антолог“. Добитничка е на книжевната награда „Тодор Чаловски“ за 2017 година за книгата „Стан што се распаѓа“ (2018, „Галикул“). Нејзината поезија е преведена на англиски, германски, кинески, српски, полски, словенечки јазик, а застапена е и во повеќе списанија за литература и антологии.
Снежана Стојчевска
