И кај Вапцаров и кај Рацин се слуша плачот на душата по својата земја, кога Коста Солев ќе извика: „Mојата татковина, у вија гради малечка“, со една сугестивна сила на неговиот поетски талент.
Вапцаров знаеше дека суштината на поезијата е нејзиниот поетски јазик. Тој како и Брехт и Барт тврдеше дека поетскиот јазик треба да е секојдневен говор, затоа што токму тој јазик ја изразува автентичната смисла на егзистенцијата и длабочината на битието. Во таа смисла не е важно на кој јазик една поетска изблика е напишана, туку е важно која е пораката во самата песна, заедно со естетичките симболи на самиот поетски јазик. За Вапцаров, говорот мора да биде поетски, а уметноста и поетскиот јазик да живеат во едно единство. На овие постулати Вапцаров создаде една нова поетика. Тој докажа дека времето на поетиката е време на создавањето на новата стварност и новата уметност. Тој ни го прикажа животот, оној внатрешен и длабочински, единствено со уметнички средства.
Преку македонската уметност во тоа време се врши перманентното спротивставување на насилството. Преку црното и црвеното, двата амалгама, двата созвучни збора, Македонецот ѝ се спротивставуваше на тиранијата, бранејќи го и зацврстувајќи го на тој начин сопствениот идентитет. Исто онака како што Конески ги параше двата конци од срцето збрани, едниот кој будеше морничави рани, другиот кој беше и светол и стрвен. Во тој копнеж, во таа мака, македонскиот јазик и македонската култура успевале да опстојат до ден-денешен, иако борбата за себе како што е познато во сегашноста, сѐ уште не е завршена.
Македонскиот јазик и македонската култура воопшто, веќе од своето создавање биле забранувани. Биле создавани монструозни и чудовишни средства за нивно уништување, кои траат и не престануваат да нѐ притискаат сѐ до ден-денешен.
Кога и да зборуваме за создавањето на македонскиот јазик, секогаш мора да се навратиме во далечниот деветти век, златната доба на македонската култура, кога се удрени темелите на една најстара старословенска цивилизација, а градот Охрид е културно жариште и главен центар на истокот на Византиското Царство. Времето кога во Охрид, нашите архиепископи ги пееја песните на нашиот македонски јазик. При преводот на Светото писмо од старогрчки на старословенски јазик, во говорот на Македонците во далечниот деветти век, се создаде едно специфично наречје на почвата на нашата земја, наречје што е основа на нашиот современ македонски јазик, но наречје што преку Дунав до Волга вршеше влијание да се создадат и оформат другите словенски јазици, вклучувајќи го и бугарскиот. Но дури и подоцна во средниот век, кога во Македонија се случи големата панисламизација, кога масовно се градат џамии, амови и сараи, сѐ со цел да се изгуби автентичниот изглед на македонската православна земја, таа не потклекна пред тиранијата.
Сето она што се случуваше во деветтиот век, па во периодот на големата исламизација во Македонија ќе го поттикне отпорот кон насилството, пред сѐ преку поезијата и уметноста. Токму ваквите историски околности ќе ѝ ја отворат вратата на онаа македонска свест, како спротивставување на насилството, кога во Македонија дивееја странските пропаганди, а таа беше распарчувана и угнетувана. Сето тоа, а посебно со Охридската книжевна школа како наследство, беше подготовка на сцена да настапи македонската преродба, или третата етапа на македонскиот духовен континуум.
Преродбата за Македонците значеше спротивставување на една мултинационална, груба сила што ќе се појави како обид за панбугаризација, панеленизација и пансрбизација. На вистинските визионери Македонци, како Чуповски и Мисирков, кои не потпаднаа под овие пропаганди и ја видоа темната сенка во која беше вовлечена Македонија, со меморандуми и манифести во далечна Русија ја бранеа идејата дека само оној народ што е духовно поробен, тој е вистински покорен, а како таков не може да опстојува низ времето.
„Во Македонија живее македонскиот народ, а не српски, бугарски ниту грчки. Тој народ има своја историја, свои национални вредности, свои крупни и култни историски обележја во културната историја на Словените. Македонија е земја на најстарата старословенска цивилизација и никој нема да успее да ја искорени таа исконска словенска култура и со уништување и опустошување да ги наметнува своите интереси“. Токму оваа Мисиркова свест, станува средишна точка на македонската преродба и во духовниот континуум на една нова генерација на писатели поети, кристализирајќи го напорот за воспоставувањето на македонскиот литературен јазик. Во таа смисла, македонската преродба значеше да се стават на пиедестал нашиот јазик и нашата култура, која израсна како значаен фактор во подоцнежните историски текови. Од една страна генерацијата на К. Пејчиновиќ, Ј.Крчовски Т. Синаитски, црковни луѓе што се надоврзаа на дамаскинарската традиција, кои го воведуваа македонскиот народен јазик во литературата преку сопственото творештво, а од друга страна генерацијата на Миладиновци, Прличев, Жинзифов, Зографски, Цепенков и други, кои иако мачени, бичувани, затворани по балканските зандани, работеа на еманципацијата на македонскиот литературен јазик од старословенскиот говор и ги создадоа ѕвездените мигови на македонската литература во деветнаесеттиот век.
Сите овие културни и литературни напори на планот на лингвистиката се резимираат во капиталното дело на Крсте П. Мисирков, „За македонцките работи“, каде што се положуваат основите на македонскиот јазик и литература. Така, на сцената се појави новата македонска уметност и култура во дваесеттиот век. И не беше ништо чудно што ова дело на македонистиката веднаш беше уништено. Дури и денес историјата се повторува којзнае по пат.
Македонскиот јазик дури и во овој миг е на ударот на политичкото и духовното насилство, на удар се и македонските вредности, но Македонецот своите привремени порази некогаш ги претвори во духовни победи, токму преку својата уметност во која се слуша непокорот, каде што гори едно македонско, национално сонце и чувство, кога овие најзнаменити поети од нашето милје во една горлива молитва во својата душа преку својата поетска реч ја бранат сопствената, света земја.
Така, Охридската книжевна школа силно влијаеше на создавањето на македонската преродба, а таа, пак, на револуционерната и повоената поезија и проза на македонските поети и писатели. Секоја културна епоха трпи влијанија од претходната, истовремено навестувајќи ја наредната. Македонската литература и култура во таа смисла не е градена на празен простор, туку е духовен континуум што почнува во деветтиот век, а преку драматичните столетија трае сѐ до денес.
Одејќи во минатото, овој текст нема интенција да се задржува и да останува на него, но мораме да се согласиме дека токму во тоа минато лежат македонското идентитетско битие и неговата уметничка суштина.
Македонија е една трагична песна, емоционален копнеж и вознес. Песна што, според Рацин, те погодува во срцето, зашто од него изникнала. Македонската песна е еден широк бран полн со неисцрпна мака, во чија длабочина душата е преплавена. Песната за Македонија е и една молитва, огледало на нејзината душа и една непрекината воздишка. Таа проста и строга македонска песна во која има копнеж и надеж е песна на една скриена убавина, песна што Рацин ја виде во непоимливите мигови на љубовта, растреперените радости, во шепотот на цеветот на природата. Каква ли совршена естетика. Но само внатре во срцето гори една вековна песна, каде што сме го скриле сето светло и сето стрвно. И како што вели Мисирков, „да свира со шупељката, как ќе ме учит срцево“, до трагичниот израз на Прличев, преку Вапцаров и Рацин, сѐ се тоа знаменити поети што создадоа една несекојдневно жива уметност, уметност што сега треба да доживее свој континуум.
Затоа сега ние сме на ред, ова е нашиот ѕвезден миг и не смееме да го пропуштиме. Со својата уметност да продолжиме, со едно континуирано спротивставување на насилството, да твориме и да ја воспеваме Македонија, Македонија како што би рекол Рацин, која е „у вија гради малечка“.
Автор: д-р Мимоза Рајл
