Со Јана зборуваме за културата, за тоа што се случува на нашава сцена. И двете сакаме уметност. И одеднаш ми текнува дека таа беше (е) внука на Ристо Лозаноски, доајенот на современата македонска уметност. Се обидувам да се потсетам кога последен пат сум видела негова изложба во Скопје за да го продолжиме разговорот во таа насока. Но таа не чека, сфаќа што ми се вртка низ глава, па ме пресекува, со видно разочарување во изразот: „Не мачи се, не е направена изложба на дедо ми којзнае од кога, а годинава се навршуваат сто години од неговото раѓање. Заборавен е тука!“ Разговорот го продолжуваме на други теми, ама останува некоја непријатност да лебди во воздухот. Срамот не е само мој, ама го носам како да е
Последниве невообичаено сончеви и топли есенски денови не пропуштам да испијам кафе во моето омилено новоотворено кафуле „Ќоше“, во мојата Лептокарија, каде што пораснав и ги поминав детството и раната младост, а која со години некако, ненамерно, ја заобиколував, веројатно затоа што одамна сум отселена од тој дел на Скопје. Покрај одличното кафе таму, посебна радост деновиве ми разбудија некои случајни средби со неколкумина подзаборавени низ годиниве, ама многу драги маалски ликови. Јана е една од нив. Откако си разменивме комплименти колку не сме се промениле (чуден е тој феномен кога не ја забележуваме промената во изгледот на луѓето од нашето рано детство), разбрав дека тукушто била вратена (не сакам да го употребам терминот „евакуирана“, иако е поточен) од Ерусалим, каде што живеела и работела последниов период, па прво зборуваме за бесмислата на војната што изби во тој дел од светот, но и за бесмислата на војната воопшто во 21 век, избегнувајќи свесно да одиме во детали за тоа што се случувало таму, на што таа била директен сведок, затоа што некако несвесно, веројатно и на двете ни излегуваат пред очи оние тажни до болка детски лица покриени со прашина… Велиме, ајде за нешто поведро!
И некако разговорот се пренасочува на животот тука, на сите негови доблести и недостатоци, кои се обидувам што пообјективно да ѝ ги предочам, не сакајќи да бидам преостра критичарка на сопствената земја, ама тоа некако неизоставно се наметнува и со следната тема. Зборуваме за културата, за тоа што се случува на нашава сцена. И двете сакаме уметност. И одеднаш ми текнува дека таа беше (е) внука на Ристо Лозаноски, доајен на современата македонска ликовна уметност, чие значење во осовременување на ликовниот израз во македонското сликарство е огромно. Се обидувам да се потсетам кога последен пат сум видела негова изложба во Скопје за да го продолжиме разговорот во таа насока. Но таа не чека, сфаќа што ми се вртка низ глава, па ме пресекува, со видно разочарување во изразот: „Не мачи се, не е направена изложба на дедо ми којзнае од кога, а годинава се навршуваат сто години од неговото раѓање. Заборавен е тука!“
Просто не можам да поверувам дека тоа е вистина. По малку се срамам дека сум недоволно информирана, иако тоа ми е работа, сѐ уште убедена дека сигурно била организирана некоја изложба низ годиниве, ама дека не можам да се сетам. Ми кажува дека последната ретроспективна изложба на дедо ѝ била поставена во МСУ во далечната 1986-та! Сигурно таа подобро знае, па замолчувам. Разговорот го продолжуваме на други теми, ама останува некоја непријатност да лебди во воздухот. Не знам зошто ми е срам, веројатно не е моја вина што никој досега не се сетил да го оживее споменот на еден сликар што оставил длабока трага во ликовната уметност, ниедна културна институција, ниеден нејзин директор или вработен, куратор или историчар на уметност, ниеден министер за култура… Срамот не е само мој, ама го носам како да е.
Сѐ уште со трошка надеж дека ќе наидам на некоја понова информација во која се спомнува името на Ристо Лозаноски дома седнувам да пребарувам по интернет, ги прегледувам годишните програми на Министерството за култура, веб-страниците на културните институции, нивните годишни програми… И конечно го наоѓам тоа што потајно се надевав дека ќе го најдам, ама бев сѐ посигурна дека нема, свесна за овдешната култура на колективен заборав, за која сум пишувала повеќепати по слични поводи. Во годишната програма за 2023-та на Националната галерија на Македонија се наброени сите изложби за годинава. Повеќето веќе поминаа, па само ги прелистувам: ретроспективата на Анета Светиева, онаа на Владимир Темков, „Космологија“ на Симон Шемов, ретроспективно-монографска изложба на Миле Корубин (исто така по повод 100 години од раѓањето на уметникот), онаа на Томе Аџиевски што се отвора утре, „Ристо Калчевски 1933-2023“ – јубилејна изложба по повод 90 години од неговото раѓање, закажана за 9 ноември… И конечно: „Јубилејна изложба Ристо Лозаноски 100 години од раѓањето“ во „Чифте-амам“! Во информацијата стои дека овој истражувачки проект е во подготовка за наредната година. Штета што нема да се отвори во годината на јубилејот, ама важно годишнината не е заборавена.
Некако ми олеснува. Ќе ја израдувам Јана, тоа е првото што ми паѓа на памет! Ама и јас ќе се отсрамам, колку-толку… Мојата намера со овој текст беше токму таква, чувствував дека барем некако треба да се оддолжам за овој срамен институционален молк, барем со еден пригоден текст (таков требаше да биде овој, ама отиде во друг правец, во некаква лична импресија). Можеби требаше да потсетам на значењето на Ристо Лозаноски во осовременувањето на ликовниот израз во македонското сликарство, да потенцирам дека им припаѓа на повоената генерација сликари што внесуваат нов дух во македонската ликовната уметност, дека во согласност со таквото негово насочување, тој е основач и член на групата „Денес“, која внесува нова свежина и отвора нови текови во македонската современа ликовна уметност… Да кажам нешто за неговиот роден Прилеп како главна инспирација и тема во неговото творештвото… Ама веројатно знаев дека таков пригоден, формален, биографски текст за тоа кој и што бил Ристо Лозаноски не е доволен за да ја пополни онаа празнина од безмалку четири децении. Дека само голема изложба на неговите дела може, барем донекаде, да ја исправи таа неправда. Иако не и да го испере срамот и онаа непријатност што лебдеше во воздухот кога го пиевме кафето со Јана и кога не успеваме, иако се обидовме, да си позборуваме на некои поведри теми.
