Ако го прифатиме принципот на нултата хипотеза, дека секое тврдење е лажно освен ако не се докаже поинаку, можеме да се сметаме себеси за скептични
Кога умре Бертранд Расел (1872–1970), еден од најголемите скептици на 20 век, тој се најде пред Севишниот, кој го праша: „Зошто не веруваш во Бог?“. Расел одговорил: „Поради недостиг од докази“. Скептицизмот е дел од европската филозофска традиција, а неговото потекло е во античката филозофија, која, сомневајќи се во постојните знаења и вредности, помогна во разбирањето на светот во кој живееме. Нашите предци преживеале со милениуми затоа што не земале сѐ здраво за готово, но од памтивек интуитивно проверувале што се случува околу нив од минута на минута и од ден на ден.
И денес тоа е начинот на живот на сите луѓе на земјата, без да се свесни за тоа. Во суштина, и науката и демократијата можат да се сведат на приказна во потрага по вистината за која догмата и догматизмот од секаков вид не се грижат. Да се држиме подалеку од скептицизмот е глупаво, но е удобно, затоа што ја избегнува когнитивната дисонанца, односно ситуација на немирна напнатост, кога во главата имаме две спротивставени идеи во исто време или кога сме вклучени во нешто што е спротивно на нашето убедување. Додека мозокот бара начин да ја реши противречноста, чувствуваме немир, кој може да трае за момент или со години. Кога ќе исчезне конфузијата, ние сме задоволни и среќни. Тоа е чаре и награда за секој скептик што го решил проблемот. Ако некој, пак, мисли дека лековерниот е посреќен од скептикот, тогаш е блиску до заблудата дека пијаницата е посреќен од трезниот.
Филозофијата на скептицизмот во Античка Грција беше полна со различни стратегии за спротивставување на догматските тенденции, кои никогаш не ни биле туѓи и секогаш ќе бидат сѐ додека постојат религии и идеологии. Како филозофска насока, скептицизмот изумре во мрачниот век, но подоцна најде поддршка во ренесансата и просветителството. Да го земеме за пример језуитот, но и математичар и астроном Никола Коперник (1473-1543), кој пред 400 години изразил сомнеж за општото верување дека Сонцето се врти околу Земјата, презентирајќи сосема спротивна гледна точка на тоа време што противречи на здравиот разум, затоа што отсекогаш се знаело дека наутро Сонцето изгрева на исток, а кога се врти околу Земјата, на запад, заоѓа. Никој не се сомневаше во тоа затоа што веруваше во она што го видоа. Ова е причината зошто биле потребни речиси 100 години за да биде прифатена хелиоцентричната теорија на Коперник (Хелиос, грчки значи сонце), благодарение на Галилео Галилеј (1564-1642), кој презентирал математички докази за нејзината исправност. Поради ова, Галилео бил прогонуван од инквизицијата и на крајот бил држен во домашен притвор до неговата смрт. Католичката црква не ја признала хелиоцентричната теорија до 1820 година.
Скептицизмот е една од важните карактеристики на луѓето од науката, кои само ги објавуваат резултатите од своето истражување во соодветни списанија по повеќекратни проверки на податоците. Науката работи така што одредува статистичка (математичка) веројатност, но не апсолутна точност, т.е. сигурноста на тврдењето или заклучокот. Слична ситуација постои и во судот, каде што од поротата се бара да прифати ниво на докази што е надвор од разумно сомневање, а не апсолутно сигурно, пред да го осуди обвинетиот. Во суштина, науката може да се сведе на приказна во која скептиците ги нервираат тврдоглавите луѓе, кои мислат дека здравиот разум е единственото нешто што е важно на овој свет, знаејќи дека постои апстрактна мисла без која нема математика, нема наука, нема култура.
Да се држиш подалеку од скептицизмот е глупаво, но е удобно, затоа што ја избегнува когнитивната дисонанца, т.е. ситуација на ментална непријатност, кога имаме две спротивставени идеи во главата во исто време или кога сме се вклучиле во нешто што е спротивно на нашето убедување. Само кога мозокот ќе ја реши противречноста се појавува смиреност, што е награда за упорниот скептик. Ако некој, пак, мисли дека лековерниот е посреќен од скептикот, тогаш е блиску до заблудата дека пијаницата е посреќен од трезвениот. Не постои сличност меѓу научниот скептицизам и денешното сè почесто негирање на емпириски проверлива реалност. Глупости за опасните и штетни вакцини, за Земјата дека не е тркалезна, туку рамна, за слетувањето на Месечината на „Аполо 11“ како лага од НАСА, за измислени климатски промени и други заговори се упорни негирања на вистината, секогаш се врзани за некоја идеја или верување типично за необразованиот свет и егзибиционистите, кои бараат внимание, и отсекогаш биле присутни на овие простори.
Одговорот е лесен: во мозокот. Но кога, како и во кој дел од мозокот се јавува сомнеж и го решава проблемот со вистинитоста на изјавата? Тоа е сложено прашање со кое филозофите не се занимавале. Тоа им го препуштија на невроанатоми, невролози, психолози и други од биолошките науки. Кога методологијата на таканаречената функционална магнетна резонанца (фМР) се појави кон крајот на минатиот милениум се виде дека сликите на мозокот и она што се случува во него кога вршиме едноставен пресметковен чин се специфични и различни од оние слики што се појавуваат кога размислуваме за лов и риболов. За време на снимањето фМР, бојата на активниот регион на мозокот се менува во зависност од брзината и количеството крв што минува низ вработениот дел. Кога снимениот ќе почне да размислува, во првата една и пол секунда ништо не се случува, а потоа поради зголемување на концентрацијата на хемоглобинот во крвта на делот од мозокот што работи се менува магнетното поле. Максимумот се постигнува во петтата секунда. Една слика фМР одговара на маса на мозокот од два до четири кубни милиметри. Поновите уреди со посилно магнетно поле го испитуваат и го снимаат мозокот милиметар по милиметар.
Едно време (декември 2007 година), одличното меѓународно списание „Аналс оф ниоролоџи“ објави извештај за резултатите од експериментот во кој на волонтерите на фМР им беа дадени низа изјави, дизајнирани да одговараат на вистината, лагата и, конечно, дека на нив не може да се даде сигурен одговор. Волонтерите би ги притискале соодветните копчиња за да го покажат својот став кон наодите. Цело време се мерела брзината на реакцијата на волонтерите, т.е. времето од почетокот на читањето на изјавата до притискање на соодветното копче. Еве примери на изјави на кои од волонтерите беше побарано да одговорат:
А. (2+6)+8 =16
Б. 62 може да се подели со 9 без остаток
Ц. 1,2 по 27 на квадрат = 32608,5153
Д. Повеќето луѓе ги имаат сите прсти
Е. Орлите се вообичаени домашни
миленичиња
Ф. Подобро е да ги лажете децата отколку да ги лажете постарите
По анализата на резултатите се покажа дека времето за реакција (размислување) за одговорите е со различни должини. Најбрзите реакции беа на изјавите на кои им се веруваше (A, Д), побавно на оние што беа неточни (Б, E), а најбавно на оние што беа несигурни (Ц, Ф). Со споредување на наодите, на фМР, се виде дека при размислување за точни, неточни и несигурни изјави, специфични региони осветлуваат во различни делови на фронталниот лобус. Кога стануваше збор за математиката, светнаа фронталните региони за обработка на информации, т.е. оние каде што се наоѓа интелигенцијата, и кога станува збор за етичкото прашање (Ф) блеснаа еволутивно најстарите структури каде што се појавуваат емоциите. (За скептиците, има повеќе за ова во: Харис, С., Шет, С. А., Коен, М. С. 2007 (декември), Функционална невровизуализација на верување, неверување и неизвесност. Анали на неврологија.)
Резултатите го потврдуваат мислењето на Барух де Спиноза (1632–1677), филозоф што тврдел дека самото разбирање на изјавата води до премолчено прифаќање на нејзината вистина (оттука брза реакција и притискање на соодветното копче), додека лагата и неизвесноста бараат дополнителен процес, т.е. времето во кое овие тврдења се анализираат и проверуваат (бавна реакција и одложено притискање на копчињата).
Научниот принцип на нултата хипотеза – дека секое тврдење е невистинито додека не се докаже спротивното е во спротивност со тенденцијата брзо да се прифати сето она што мислиме дека го разбираме, што понекогаш е причина за големи заблуди. Затоа, да бидеме скептични!
Момчило Б. Ѓорѓевиќ
