Косовскиот премиер Албин Курти и српскиот претседател Александар Вучиќ се состанаа одделно со високи европски лидери на маргините на Европскиот совет во Брисел минатата недела на дискусии за новиот план САД – ЕУ за нормализирање на нивните односи. Иако преговорите пропаднаа, предлогот САД – ЕУ, кој бара компромис од двете страни и ветува заемни придобивки, веројатно е најдобриот договор што ќе го добијат двете страни. Тие би требало да го прифатат, а ЕУ би требало да биде дел од тоа, користејќи ги својата политика за проширување и својата финансиска помош како алатки.
Косово се бореше да се отцепи од Србија во доцните 1990-ти и ја прогласи својата независност во 2008 година. Но Белград никогаш не ја призна Приштина, а тензиите меѓу соседите – никогаш добри – се разгореа годинава поради барањата за автономија на етничките Срби што живеат во северно Косово.
Во февруари Брисел објави дека Косово и Србија се согласиле на план за „патот кон нормализација“. За волја на вистината, тие само се преправаа дека се согласуваат. Оттогаш ниту една од другата не препуштила да имплементира некоја од нејзините главни одредби. И во септември, српска паравоена група се судри со косовската полиција.
Белград и Приштина имаат многу несогласувања, но две од нив се издвојуваат. Прво е за односите на Косово со другите држави и неговото членство во меѓународните организации. Србија го гледа Косово како отцепена покраина наместо независна држава и врши притисок врз другите да не го признаат или да го примат како членка. Пет земји членки на ЕУ – Кипар, Грција, Романија, Словачка и Шпанија – не го признаваат Косово. Шпанија нема да ги прифати ниту нејзините пасоши.
Второ е за српското малцинство на Косово. Тоа има околу 100.000, а околу половина живеат во близината на српската граница во северно Косово. Додека Србија формално тврди дека цело Косово е нејзино, таа навистина ги сака само четирите северни општини каде што Србите се големо мнозинство.
Белград и Приштина извршуваат суверени функции на оваа територија во нестабилна и сè поопасна рамнотежа. Косово раководи со полицијата, а Србија со училиштата. Косово управува со граничните пунктови, додека Србија управува со болниците и со клиниките. И двете работат со општинските власти. Србија троши многу повеќе од Косово на областа и населението ѝ е лојално.
Новопредложениот план за нормализација (мала варијација на планот на ЕУ од февруари 2023 година) се занимава со двете големи несогласувања. Таа бара од Србија да се однесува како да го признава Косово: да престане да се противи на одлуките на другите влади да го признаат или да го примат како членка на меѓународните организации, вклучувајќи ги и ОН. Од своја страна, Косово мора да ги исполни претходните обврски да му даде на своето српско малцинство одреден степен на самоуправа и пристап до српските услуги. Неодамнешните ескалации го зголемуваат сеништето за враќање на конфликтот и на тој начин го прават прифаќањето на овој план од двете страни поитно.
Клучната грешка во последното интензивирање на непријателствата лежи во преклопените претензии на Приштина и Белград кон северните општини. Откако Курти стана премиер во 2021 година, тој се обидува да му стави крај на овој преклопен суверенитет користејќи ја косовската полиција, вклучувајќи ја и тешко вооружената специјална полиција, за да ја истисне Србија и да ги натера северните жители да го почитуваат авторитетот на Приштина, а во исто време ги игнорира легитимните поплаки на Србите. Многу често политиката на Курти им даваше на косовските Срби впечаток дека владата не е нивен сојузник и дека тие можеби не се безбедни таму.
Србите даваа отпор, на моменти и насилен. Во мај српските бунтовници се бореа против мировниците на НАТО што ги штитеа косовските општински службеници, при што имаше многу ранети од двете страни.
Во септември еден косовски полицаец и тројца Срби загинаа во судир меѓу полицијата и српска паравоена група, а полицијата пронашла големо складиште со воено оружје. Милан Радоичиќ, локален политичар и бизнисмен со блиски врски со претседателот Вучиќ, ја презеде одговорноста за судирот; тој веќе е под санкции од САД и во Велика Британија, а ЕУ на сличен начин може да размисли за воведување замрзнување на имотот и забрана за патување.
Новопредложената шема, претставена од пет европски и американски претставници на одделни состаноци со Курти и Вучиќ, би ѝ ставила крај на нестабилната и склона кон насилство ситуација, во која Србија и Косово тврдат дека се преклопува суверенитет на северот на Косово. Наместо тоа, Србите од северно Косово во голема мера би управувале самите со себе во пошироката косовска рамка.
Србите од северно Косово се клучот за успехот или неуспехот на овој договор. Доколку самоуправните институции што тој им ги овозможува работат добро и ги задоволуваат нивните потреби, нивната заедница може да напредува.
Белград и Приштина ќе мора да соработуваат во обезбедувањето школување, медицинска нега, безбедна и сигурна средина, работни места и социјална сигурност, меѓу другото, со тоа што Белград обезбедува ресурси и ја почитува јурисдикцијата на Косово.
Реципроцитетот и соработката треба да бидат лепилото што го држи остатокот од договорот: на Белград ќе му биде полесно да ја почитува меѓународната промоција на Косово ако Косово го почитува своето српско малцинство. Но ако двете страни се откажат, односите меѓу овие соседи ќе останат во длабоко замрзнување, заедницата на косовските Срби ќе страда и ќе опаѓа, а Косово ќе пропаѓа во меѓународна неизвесност во годините што доаѓаат. Ризиците од натамошно смртоносно насилство – а можеби и оружен конфликт – ќе продолжат.
Курти и Вучиќ воопшто не се сакаат. Не станува збор за меѓусебна доверба. Тие ќе се согласат само со силен притисок од ЕУ, особено од нејзините поголеми земји членки, и од САД. Тој притисок треба да биде придружен со веродостојни гаранции дека ќе има последици за отстапување од договорените обврски. ЕУ исто така може да вети награди за имплементација, како што е укинување на казнените мерки што му ги наметна на Косово за непопустливост и проследување на апликацијата за членство на Косово до Европската комисија на разгледување. Србија, која веќе е во преговори за членство, би ги поздравила ветувањата за инвестиции од земјите членки.
Дури и тоа можеби не е доволно. Ако понатамошните разговори успеат, Белград и Приштина можеби нема да бидат подготвени да направат нешто повеќе освен повторно преправање дека се согласуваат.
Предизвикот за ЕУ тогаш ќе биде да стори сѐ што може за да спречи ескалација, истовремено притискајќи ги двете страни да ги прифатат сите скромни подобрувања што се на дофат. Ако ништо друго, сегашниот договор барем ќе ја одржи жива надежта дека различни лидери утре во Косово и во Србија можеби конечно ќе најдат начин да се согласуваат.
Марко Прелец
