Беше пролет 1982 година, среде осмиот семестар, кога го подготвував последниот испит на Правниот факултет, свесна дека додека моите колеги се подготвуваа за апсолвентска екскурзија јас наскоро ќе се пријавам во Заводот за вработување. Ме фаќаше депресија и се прашував чуму дипломирање за 3,5 години и со висок просек кога до работа тешко ќе дојдам. Татко ми ме тешеше дека треба само да дадам максимум од себе и потоа нештата ќе си дојдат на свое место. Дадов сè од себе, па на тој 26 април ги положив двата последни испити со десетки, но таа ноќ му беше последна на татко ми. Од наредното утро се соочив со трауматична ситуација каква што не можев да замислам ден претходно. Тоа беше период на акција на властите (на социјалистичката држава) со налог да ги вработува сите со факултетски дипломи. „Задоцнив“ за само десетина дена. Се чинеше безнадежно, сите установи и претпријатија беа наполнети со кадри само за да се покаже дека државата го решила проблемот со невработеноста. Но, по некое чудо, набргу се појавија три конкурси: за референт во Градската болница, друг за заменски наставник за една година во средно училиште (правна насока) и еден во Општинскиот суд Скопје 1.
Првиот конкурс беше наместен, т.е. девојката веќе работела кога го распишале конкурсот, па јас почнав да практикувам право и да барам правда со обраќање до трудова инспекција и Судот за здружен труд (работнички спорови). Тоа беше и мојот прв успех, спорот го добив. Од средното училиште ми дојдоа дома за да ме замолат да го прифатам краткиот ангажман, но судбината веќе ме беше фрлила во прегратките на правосудството. Знаејќи дека во судството, како и во здравството, владеат семејни династии, воопшто и немав намера да губам време. Но мојот иден сопруг (дипломиран правник во ист ден со мене), трчајќи за себе, ги поднесе и моите документи. Јас дете на работник, тој на селанец, успеавме да влеземе во избраните. Кога тоа утро заминав до Судот, очекував куртоазно интервју. Искрено, бев подготвена со торбите в џеб, да си појдам на Бит-пазар. На мое огромно изненадување, веднаш ни ги покажаа работните места. Писарницата беше место каде што почнуваа сите новодојдени, но и место каде што на опуштен начин се среќаваа и шегуваа меѓу себе адвокати, обвинители и судии, каде што се знаеше сè за секого, секоја афера или работа за која јавно не се зборуваше, но најмногу од сè се знаеше кој од која „лоза“ потекнува.
Во таа средина поминав неполна година. Луѓето веќе ги фаќаше очај откако не успеаја да откријат „чија сум“, како е можно по децении вработувања со „педигре“ да им влезе случаен минувач. Ете, не можеа да веруваат дека е можно да се вработиш без врски. Подоцна стана јасно дека во внатрешните акти на Судот, високиот просек од студиите носел најголем број бодови, така што несакајќи јас и мојот иден сопруг сме ги „изеле“ другите, па едноставно не сакале да се срамотат и да не нè примат. (Патем, тој веќе најде работа во научен институт, па воопшто и не се појави во Судот.) Не знам каква ќе беше мојата кариера да останев таму, но имав среќа што во меѓувреме се распиша конкурс за помлад асистент на Филозофскиот факултет (предмети од правно-политичката област). И таму бев примена благодарение на високиот просек.
Мина многу вода низ Вардар, земјата божем го смени системот, божем прифати други (либерални) вредности, ама династиите останаа. Такви открив и на универзитетот. Вести што проструија деновиве за „нашите деца“ излезени од Академијата за судии и обвинители не се толку шокантни. Единствената новина се етничките династии, кои немаат толку длабоки корени, ама за дваесетина години се етаблираа и можете да се обложите дека спас од нив ќе нема. Пред некоја година Талат славеше што станал дедо, па памтете ми го зборот: онака како што „никој не може на мал прст да му се фати“ на неговиот генијален син, кој положил во Академијата пред воопшто да дипломира, блескава кариера ќе очекуваме и за внучето. (За убавите и „ружните“ жени и сопруги нема да зборувам, бидејќи сум убедена дека сега ќе се крене целиот НВО-сектор во одбрана на правата и достоинството на пратеничката навредена од премиерот. Се шегувам, секако!) Многу пошокантна е изјавата на директорката на Академијата, која ја тресат безброј скандали: таа ги брани „децата“ што – замислете! – биле жигосани од јавноста. Па, ги брани и династиите (од една и самата потекнува).
Друга влијателна госпоѓа од скопскиот џетсет, која обично зборува за професионализам и умните деца што требало да останат дома за да се вложат во овој Титаник (иако нејзините деца се преку океанот), предложи нешто генијално: во здравството да престанеле да се поставуваат директори по семеен, партиски или етнички клуч, туку само по заслуги. Првата реакција ми беше: а зошто само во здравството??? Па, целата државна и јавна структура е во гнилеж создаден врз филозофијата на „нашите деца“, кои и кога студираат добиваат највисоки оценки (дури и да не се фаќаат врски, нивните презимиња златни порти отвораат кон десетките од атер ако не од друго, особено кога се студира и докторира кај мама или татко). Сите тие се најдобри, најумни и најубави. Со одливот на мозоци Македонија стана уште помал жабурнак, а неверојатната креативност во создавање непотребни работни места во управата (видете го само панданот на влада под водство на Груби) ќе овозможи сите нивни деца да се згрижени. Сега се толку изврзани меѓу себе, што се чини невозможно да се раскине таа мрежа што метастазирала буквално во сите области на јавно дејствување.
На едно неодамнешно предавање, брилијантниот синолог и лингвист Игор Радев ја потсети публиката дека институцијата „државен испит“ е древна: за првпат се обмислува и повремено применува во ерата на династијата Хан (206 пр. н.е – 220 н.е.), но станува систематски инструмент во ерата на династијата Суј (581-618) и понатаму. Во зенитот, кога опфаќа територии населени со луѓе со различни културни, јазички, верски и други одлики и потекла, империјата сфаќа дека може да опстане само доколку институциите се функционални и водени од најспособните. Државните испити и повици биле отворени речиси за сите без разлика на материјалната положба и потеклото. Тие биле поделени на повеќе нивоа, па така, во зависност од рамништето што се поминувало, успешните кандидати станувале администратори и чиновници на пониско или повисоко, локално или централно ниво. Така, принципот на еднаквост пред законот и на заслуги (проверка на знаење, квалитет и искуство) станува столб на државата.
Интересно е што денес овие принципи постојат и во уредените демократии, ама и во функционалните автократии. Земете го примерот на Емиратите: навистина, демократија и избори нема, ама членовите на семејството што ја сочинуваат политичката каста знаат дека и за нив и за емиратите е најдобро ако на клучните места се поставуваат луѓе со врвни квалификации, наместо свои деца, внуци и сопруги. Власта е наследна, ама водењето на државата бара компетенции. Озлогласената Кина (во западниот дискурс) навистина нема политички плурализам, а и изборите во рамките на партијата не се имуни на византиски игри и борба за моќ, но стабилноста на државата почива на еден клучен принцип, за кој многу елоквентно и убедливо зборува професорот Џанг Вејвеј. Во својата позната книга „Кина на хоризонтот“, тој објаснува дека во политичката сфера Кина креира модел што може да се сумира како „селекција плус избори“ (selection + election). Селекцијата главно се заснова на меритократија, а тој модел може да се натпреварува со западниот, кој се потпира исклучиво на изборите. На тој начин се создаваат покомпетентни лидери во општеството.
А што имаме ние? Имаме семејства (некои се скороевиќи, снобови, нови богаташи од распадот на социјализмот, ама и елитата од бившите борци на УЧК ребреднирани во политичари и доктори на науки), со длабоки корени во сето она што е профитабилно. Имаме привид на избори, во „демократија без алтернатива“, во која победуваат само оние што ќе добијат благослов однадвор или кои им се поклонуваат на амбасади. Нивните златни деца се најдобри откако ќе се елиминираат сите што се подобри од нив, или кога ќе им се овозможи влез во некоја каста на мала врата и незаконски начин (кој – пазете – не можел да се докаже!). Најдоброто од земјата замина или заминува. Со право. Ние немаме селекција, или ако ја имаме – таа е негативна! Сè што може да ја разобличи нивната неспособност, немање интегритет, знаење и морал мора да се елиминира или замолчи. Во спротивно, ќе ви се заканат со тужби за клевета или говор на омраза. Морате дури и да ги сакате, онака како што Винстон Смит на крајот, по обработката, го засака Големиот брат.
Вие што влегувате (или останувате) овде простете се од секаква надеж дека за некоја година ќе ни тргне. Овие се тука за да пуштат корени, а крушата под круша паѓа. А нам ни се удира по глава. И уште ја плаќаме. Колумната намерно ја почнав од едни други времиња, кога колку-толку имаше ред и држава: имаше и Суд за здружен труд, на кој една млада правничка можела да го добие спорот. Друг општински суд (полн со непотизам) сепак не се осмелил да отфрли двајца најдобри студенти на генерацијата (можеби свесен дека ќе одиме до Судот за здружен труд, не знам, или имало доволно места да ги вдомат своите, па нè пуштиле да минеме). Денес нема ништо од тоа, ниту инспекции, ниту судови, ниту два прста срам. Има ароганција и бесрамие.
