Пред 20 години, на 1 јануари 2002 година, жителите на 12 европски држави почнаа да користат нови банкноти и монети, наречени евра. На овој начин, импресивниот проект симбол на времето кога европските лидери беа доволно храбри да зачекорат во непознатото се конкретизира во реалноста.
Оваа беспрекорна транзиција беше круна на потфатот што беше замислен во 1970-тите, дизајниран во 1980-тите и преговаран во 1990-тите. Очекувањата беа високи: поборниците на еврото се надеваа дека воведувањето единствена валута ќе донесе економска и финансиска интеграција, политичка конвергенција, политичко здружување и глобално влијание. Две децении подоцна, чувството на разочарување поради економската интеграција е тешко да се заобиколи. Раните процени околу трговското влијание на единствената валута покажаа дека еврото одвај надмина 2 отсто. Неодамнешното истражување на Европската централна банка наведе дека ефектот изнесува можеби 5 отсто. Овие резултати сè уште се мали и сами по себе, не се вредни за трудот. Два региона во Европа тргуваат меѓусебно во просек шест пати помалку, доколку не се во една иста држава. Поради историјата, јазиците, мрежите, судските системи и неподготвеноста за унифицирање на прописите, националните граници сè уште се мошне важни.
Приказната за финансиските услуги е уште подраматична. Во првите години од воведувањето на еврото, банките го проширија честопати и непромислено давањето кредити во странство, сè додека евро-кризата од пред една деценија не предизвика нагло повлекување во внатрешноста на своите граници.
Имено, регулаторите, повикувајќи се на познатиот афоризам дека банките се глобални во животот, но национални во смртта, им советуваа на истите тие да престанат со споделување на ликвидноста со ненационални филијали. По ова следуваше фрагментација.
Храбрата одлука за формирање европска банкарска унија во јуни 2012 година дојде како одговор на ова. Меѓутоа, имплементацијата беше само делумна: додека банките во еврозоната сега се управувани од страна на Европската централна банка, случаите со несолвентност фактички завршуваат во национални раце. Финансиската интеграција закрепна до одреден степен, но динамиката е слаба. И покрај тоа што паневропските банки би биле способни да го видоизменат ризикот на едно пошироко ниво, националните влади и понатаму не се подготвени да се откажат од привилегираните релации со „нивните“ банкарски системи.
Конвергенцијата на политиките во однос на оние со најдобри перформанси беше замислена да произлегува од самодисциплина, како и од правилата на фискалната политика и од креирањето процеси на координација. Но откако веќе се беа откажале од автономијата во сопствената монетарна политика, многу европски влади ги отфрлија дополнителните услови од страна на Брисел. Во текот на десет години, кредитниот пораст и стапките на инфлација се разликуваа од земја во земја. На крајот, кога кризата со еврото избувна, ги постави северните и јужните земји-членки во целосен судир една со друга.
Оттогаш дојде до подобрување на конвергенцијата. Разликите во конкурентноста принудно се ограничија. Европската централна банка помогна да се потиснат шпекулациите околу излез од еврозоната, обезбедувајќи пристап до кредити со слични услови за клиентите од сите земји-членки.
Реакцијата на шокот што произлезе од ковид-19 беше извонредно кооперативна, со поддршка на Европската комисија и Европската централна банка. Наедно, програмата за заздравување, која беше активирана во летото 2020 година, успешно ги разби долгогодишните табуа.
Дебатата сега е насочена кон тоа уште колку реформи му требаат на европскиот систем на макроекономска политика. Некои експерти тврдат дека тековните аранжмани добро би функционирале доколку владите би ги почитувале правилата. Но како што неодамна тврдевме јас и група економисти и правници, актуелното променето опкружување значи дека политичките приоритети не може да се фокусираат само на унапредување на дисциплината во секоја од земјите-членки.
Наместо тоа, ниските каматни стапки, високите коефициенти на долговите, веројатноста за повторни турбуленции и секуларните предизвици, како што се климатските промени, бараат координација на монетарните и фискалните политики, реформа во фискалните правила и носење одредби за заедничко справување со шокови. Охрабруваат неодамнешните коментари на италијанскиот премиер Марио Драги и францускиот претседател Емануел Макрон, во кои тие ги поддржаа ваквите реформи.
Се очекуваше политичката агломерација како долготрајна европска цел да го следи монетарното обединување. Покојниот германски претседател на Бундесбанка, Ханс Титмајер, имаше обичај да го цитира Николас Оресме, средновековен филозоф, кој кажал дека парите ѝ припаѓаат на заедницата, а не на принцот. Поборниците на еврото се надеваа – донекаде збунето дека користењето заедничка валута ќе создаде чувство на заедништво.
Ова не се случи директно. Во текот на преговорите околу Договорот од Мастрихт (1991/92), владите требаше да разговараат за политичкото, паралелно со монетарното обединување. Меѓутоа, многу држави, почнувајќи од Франција, ги отфрлија сојузните проекти.
Граѓаните првично ги третираа евро-банкнотите како техничка работа, а не како знак на некаква припадност. Згора на тоа, новите членки, првенствено држави од Централна и од Источна Европа, кои ѝ се придружија на Унијата во средината на 2000-тите, не ја споделуваа постнационалната филозофија на основачите на ЕУ. Кризата со еврото потврди дека и понатаму има недостиг од солидарност.
Сепак, еврото сè уште може индиректно да поттикне чувство на заедништво. Иако досега стравот – а не љубовта – ги спречуваше земјите да го напуштат, на некој начин, резултат е ист. Популистичките екстремно десничарски лидери, како Мари Ле Пен во Франција и Матео Салвини во Италија, почнаа да ги ублажуваат своите критики кон еврото. Ниту еден од големите политичари повеќе не сака да се обложува против него.
Можеби најнедофатлива од сите четири цели на еврото е остварувањето на глобално влијание. Креаторите на политики веќе две децении свесно го оставаат во втор план, и тоа со право: рекламирањето непроверена валута како алтернатива на доларот ќе беше избрзан потег.
Во секој случај, како што минува времето, интернационализацијата на еврото добива на значење. Технолошкото лидерство на Европа е дамнешно минато, а нејзината релативна економска моќ брзо слабее, но неколку земји – ако воопшто ги има – можат да обезбедат стабилна глобална валута. Кина не ги нуди потребните правна сигурност и транспарентност, Јапонија е премногу свртена кон себе, а Швајцарија и Обединетото Кралство се премногу мали. Во време кога политичките тензии растат, Кина промовира кинески централен модел на меѓународни односи, а мултилатералниот ангажман на САД е доведен во прашање, интернационалниот статус на еврото не е безначајно достигнување.
Понекогаш политичарите прават долгорочни инвестиции. Од денешна перспектива, еврото беше една од нив. Иако предвидувањата на неговите основачи често не беа ни приближно до целта, еврото најверојатно се покажа како мудра инвестиција. Конечно, еврозоната сега има 19 земји-членки, додека кандидатите за влез чекаат пред врата.
Во тој поглед важноста на еврото е незаменлива, а единствената валута ќе придонесе за економска и финансиска интеграција, политичко зближување, единство и глобално влијание. Еврото неспорно се покажа како најпаметна инвестиција на блокот.
