Лесновскиот манастир бил големо духовно светилиште од кое се ширела словенската писменост и каде што постоело едно од најстарите училишта во Македонија, основано во 11 век. Постоеле книжевна школа (Лесновски скрипториум) од 11 век и калиграфска (препишувачка) школа од 13 век. Во периодот помеѓу 10 и 14 век во Лесново е создадена и големата Лесновска Лавра, позната како најголема монашка република на Балканот, со над 200 монаси во манастирот и стотина во околината, во различни параклиси, пештери за испосници, но и скитови
Знаменитостите на Македонија
Македонската книжевна дејност од Злетовско и Кратовско е поврзана со дејноста на Лесновскиот манастир. Според традицијата, култот на овој манастир е поврзан со Св. Гаврил Лесновски. Најзначаен претставник на Лесновската книжевна школа е Станислав Лесновски, кој придонел за развивање на оваа школа, во која се негува калиграфското препишување.
Се верува дека Лесновскиот манастир бил изграден кога Св. Гаврил Лесновски се замонашил или по неговата смрт, кога се развил култот за подвижничкиот живот, како што е наведено во негово житие од 1330 година. Периодот на Гаврил Лесновски не е прецизно утврден. Постои мислење дека тој треба да се бара во 11 век, односно дека манастирот бил изграден во втората половина на 11 век.
За првпат во пишани споменици се спомнува во 1330-та, кога книжевникот Станислав препишал во манастирот пролог, каде што го сместил и краткото житие на Гаврил Лесновски. Денес ракописот се чува во Белград. Во 1341 година деспотот Јован Оливер го обновил, а по неколку години бил проширен со вториот дел. На црковниот собир во Скопје, во 1347 година, од страна на Стефан Душан овој манастир бил назначен за седиште на новоформираната Злетовска епископија, која ја заменила Мородвиската.
Во 1381 година повторно му бил приложен на манастирот „Хилендар“. Во 1558 година, при игуменот Неофит, манастирот бил поправен, а во 1581 година при игуменот Спиридон го препокрил кратовскиот болјарин Никола Бојчиќ. Благодарение на жителите на Кратовско и Кривопаланечко, манастирот успеал да дотрае низ целиот среден век, па до денес, зошто неколкупати бил поправан од нив. При крајот на 17 век се запустел, но во 1805 година го обновил еромохајот Теодосиј. Во 1814-та, од една белешка гледаме дека тој бил игумен на манастирот. Овој манастир е еден од побогатите книжевни центри во Македонија. Низ повеќе институции надвор од Македонија се чуваат ракописи што се пишувани во него или потекнуваат од неговата богата библиотека. Познати се збирките во Белград, Софија, Пловдив.
Досега славистиката идентификува значителен број ракописи од овој манастир, од кои позначајни се: Прологот од 1330 година, Минејот од 1342 година, Паранејсот од 1353 година и др. Голем е и бројот на книжевниците што во манастирот ја вршеле својата книжевна дејност. Во прв план тоа е Станислав – првиот книжевник од Лесновскиот книжевен центар и основач на калиграфската школа, Партенија, негов ученик, псевдонимниот книжевник Тахота, Калиник, Драјко, Радоња, Силвестер, поп Лазар од Кратово, поп Никола итн. Неговото прераснување во книжевен центар се поврзува со фактот што поседувал економски богат статус. Д.Ст.
Станислав Лесновски
Станислав Лесновски е македонски книжевник од 14 век, најзначајниот претставник на Лесновската книжевна школа. Тој творел во првата половина на 14 век во Лесновскиот манастир, а според Илија Велев, од 1353 година и во Марковиот манастир покрај Скопје.
Со своите ученици го уредил и препишал Станиславовиот пролог (1330), кој содржи и Кратко житие на Гаврил Лесновски (се чува во Архивот на САНУ, Белград), Минеј (Оливеров минеј, 1342) со химнографска служба на Гаврил Лесновски, за кој изработил и орнаментика. Нему му се припишува уште еден минеј, т.н. месечен (од декември до февруари), како и пролог за периодот од септември до ноември (се чува во Софија). При евакуацијата на ракописната збирка од 55 дела на железничката станица во Ниш во 1915 година биле изгубени Оливеровиот минеј и Месечниот минеј. Неговите ракописи се интересни и значајни за истражување јазични, книжевни, химнографски, калиграфски и орнаментолошки особини на Лесновскиот книжевен центар од тоа време
Станиславов пролог
Станиславов пролог, познат и како Лесновски пролог, е средномакедонски кирилски ракопис. Бил препишан од Станислав во 1330 година во Лесновскиот манастир. Содржи 320 листа и се чува во Архивот на САНУ, под бр. 53.
Ракописот е едноеров со безјусов рашки (до стр. 68) и со јусов кратовски систем (од последните четири реда на стр. 68, па до 320. лист). Тој е од типот на целосни пролози и содржи кратки житија на светители за сите денови во годината. Се спомнуваат руски светители од првиот и вториот слој на првата редакција на проложните текстови, а од јужнословенските Св. Кирил Солунски, заедничкиот помен на Св. Кирил и Методиј, житието на пустиножителот Гаврил Лесновски и житието на цар Петар.
Вториот лесновски пролог
Вториот лесновски пролог е познат средномакедонски кирилски ракопис. Потекнува од периодот помеѓу 1330 и 1340 година. Содржи 221 плус 1 пергаментен лист. Пишуван е во Лесновскиот манастир од двајца пишувачи, од кои едниот бил Станислав Лесновски. Писмото е кирилско. Украсен е со скромна орнаментика, главно изразена кај првичните букви. Содржинската структура е стара (нестиховна) од типот на Константин Мокински. Има и кратки житија за некои од словенските светители. Во 1330 и 1340 година во Лесновскиот книжевен центар се препишале уште два пролога од една иста предлошка, во кои исто така со пишување учествувал Станислав Лесновски (Прв лесновски пролог – Белград, САНУ, бр. 53 и Трет лесновски пролог – Белград НБ, Стара збирка, бр. 27). Овој манускрипт се чува во Белград.
