Сѐ повеќето нови декласифицирани документи од безбедносно-разузнавачките служби што се занимавале со политичките, економските, националните, безбедносните и други битни прашања во поранешната југословенска држава фрлаат ново светло на амбиентот на Балканот, а особено за Југославија во предвечерјето на нејзиниот распад, кој заврши исклучително крваво. Информациите, анализите и процените на овие служби, собрани кон крајот на осумдесеттите години и почетокот на деведесеттите години од минатиот век, служеле за владите на земјите, чии разузнавачки служби работат на односните прашања, да направат процена како да се постават во одреден момент заради реализација на своите долгорочни стратегиски интереси врзани за Балканот. Имено, деновиве во јавноста излегоа повеќе декласифицирани документи на американската влада што покажуваат сознанија и анализи од администрацијата на Бил Клинтон
Новите декласифицирани документи фрлаат дополнителна светлина на настаните од поблиската историја на регионот
Повеќе од 300 документи за Босна и Херцеговина објавени од претседателската библиотека на Клинтон се збир на декласифицирани информации што претставуваат богат ресурс за историчарите и политиколозите што го проучуваат одговорот на САД за војната во Босна од 1992 до 1995 година. Иако многу од нив се редактирани, а многу други веројатно допрва треба да се декласифицираат, сè уште е можно да се погледне како американските владини агенции гледале на распадот на Југославија и на војната во Босна.
Сега, од историска дистанца од три децении, можно е да се анализираат овие документи. Особено е интересно прашањето како различните разузнавачки предвидувања за ситуацијата во Босна се совпаѓаат со она што всушност се случило.
Предзнак за мрачната перспектива на Југославија
Првиот документ од оваа серија е процена на Националното разузнавање на САД од 1990 година. Тој беше предзнак за мрачната перспектива на Југославија, предвидувајќи дека „за една година федералниот систем повеќе нема да постои; во рок од две години Југославија веројатно ќе се распадне како држава“. Понатаму предвидуваше дека ниту Југословенската народна армија (ЈНА) ниту Комунистичката партија нема да ја одржат Југославија.
Иако тогашниот југословенски премиер Анте Марковиќ се обиде со економски реформи, националната разузнавачка процена предвиде дека овие реформи нема да успеат да ја задржат Југославија недопрена. Документот прецизно предвидуваше што ќе се случи: „Србите, сепак, ќе се обидат да поттикнат востанија на српските малцинства на други места – особено во Хрватска и Босна и Херцеговина – и веројатно е големо етничко насилство“. Документот понатаму предвидува дека „српската репресија на Косово ќе резултира со оружен бунт од мнозинското албанско население“.
Што се однесува до одговорот на САД, националната разузнавачка процена наведе дека САД може малку да направат за да ја задржат Југославија заедно и дека Европејците исто така само ќе го прифатат распаѓањето на земјата.
Во март 1991 година, една процена на разузнавањето заклучи дека „политичкото ткиво на Југославија е сериозно изнемоштено и може да се распадне во 1991 година“. Документот понатаму предвидува дека ЈНА ќе се распадне по етничка линија и ќе се претвори во суштински српска воена сила.
На крајот на 1991 година, меморандумот на Дирекцијата за разузнавање на ЦИА насловен „Босна-Херцеговина: на работ на бездната“ од 19 декември 1991 година беше особено песимистички, но претпазлив за ситуацијата што се развива. Тој истакна дека Босна е мини Југославија со својата етничка структура, а откако претставниците на босанските Срби го напуштија нејзиниот парламент во октомври 1991 година, владата функционираше „повремено“.
Во меморандумот се наведува дека босанскиот претседател Алија Изетбеговиќ бил „умерен муслиман“, кој „работел на промовирање општо решение што ќе ја одржи Југославија заедно и ќе ја држи Босна и Херцеговина надвор од борбите“. Понатаму, сепак, забележува дека „Изетбеговиќ и другите умерени сега гледаат дека настаните излегуваат од нивната контрола. Покрај распадот на внимателно конструираната коалициска влада на републиката, сличен процес е во тек и во она што остана од територијалните одбранбени сили на Босна и Херцеговина“. Во меморандумот се наведува дека Изетбеговиќ се соочил со изборот да остане во распарчена Југославија или да продолжи со независноста на Босна, што може да предизвика војна. Меморандумот предвидува што ќе се случи ако избувне насилство, велејќи дека Србите ќе имаат поддршка од локалните команданти на ЈНА. „Сметаме дека српските нерегуларни единици добиле оружје и муниција од ЈНА“.
Прогнозата за претстојниот судир меѓу ЈНА и републичките сили беше мрачна. Истакнувајќи дека ЈНА е „доминантна воена сила“ во Босна, во меморандумот се наведува дека „републичката влада командува со малку вооружени луѓе и речиси сигурно не може да спроведе координирана одбрана од федералната армија“. Ова предвидување се покажа како погрешно кога ЈНА го нападна Сараево на 2 мај 1992 година и во многу други случаи.
Декласифицирани документи од Меѓуагенциската балканска оперативна група
За да одговори на влошената ситуација во Босна, американската разузнавачка заедница во јуни 1992 година ја формира Меѓуагенциската балканска оперативна група. Многу од декласифицираните документи потекнуваат од оваа работна група. На почетокот на јануари 1993 година, разузнавачкиот меморандум насловен „Голема Србија: балкански неволји за 1990-тите“, подготвен од Канцеларијата за европски анализи на Дирекцијата за разузнавање, заклучи дека Белград е решен да воспостави етнички хомогена „голема Србија“. Во март 1993 година, Меѓуагенциската балканска оперативна група издаде меморандум во кој се нагласува дека „централните српски цели во Босна биле и остануваат уништување на Босна како остварлива независна држава и инкорпорирање на регионите за кои се тврди за Србите во голема Србија“. Во документот понатаму се наведува дека српските сили се обидуваат да ги совладаат енклавите на босанските муслимани во источна Босна и со цел да ја преземат контролата над областа околу реката Дрина, која тече по должината на границата со Србија. Освен оваа цел, меморандумот исто така истакнува дека елиминирањето на муслиманските енклави ќе ја прекине секоја комуникација меѓу босанските муслимани и муслиманите во регионот Санџак во Србија.
Неколку други процени за Босна беа објавени во март 1993 година. Еден документ за потенцијалните воздушни напади на Западот врз цели на босанските Срби и други во Србија смета дека таквата употреба на сила би била неефикасна. Тој месец беа издадени и два документа за последиците од целосно или делумно укинување на ембаргото за оружје на Босна што го наметнаа ОН. Тие оценија дека таквиот чекор ќе ја подобри способноста на босанската влада да се бори, но нема да ги уназади српските територијални придобивки. Понатаму, оцените предвидуваа колапс на мировните преговори предводени од Сајрус Венс и Дејвид Овен доколку се укине ембаргото. Всушност, употребата на воздушна моќ се покажа како многу ефикасна кога воздушните напади предводени од САД беа спроведени кон крајот на август и почетокот на септември 1995 година.
Интересна разузнавачка процена од мај 1993 година
Од мај 1993 година до крајот на годината, декласифицираните документи за Босна генерално даваа мрачна перспектива, со мрачни процени за нејзиниот потенцијален опстанок како обединета држава. Тоа ја одразуваше тешката ситуација на теренот во 1993 година.
Националната разузнавачка процена од мај 1993 година покажа дека мировниот план на Венс – Овен има „мали изгледи за стабилизирање на регионот, дури и ако меѓународниот притисок доведе до договор на босанските Срби за планот“. Дури и ако босанските Срби го прифатеа планот, националната разузнавачка процена наведе дека американската разузнавачка заедница смета дека распадот на Босна е – „веројатен“. Во документот исто така се наведува дека „Загреб сè повеќе ја гледа Босна и Херцеговина како неодржлива и со задоволство би апсорбирал делови од неа доколку се распадне“. Во документот се предвидува дека босанските муслимани „ќе се спротивстават на потезите на Србија и Хрватска да ги апсорбираат преостанатите делови од фрагментирана Босна“. Оваа процена беше точна во 1993 година и остана така до крајот на војната.
Темната перспектива за опстанокот на Босна продолжи да се предвидува во разузнавачката процена од октомври 1993 година. Во услови на мировни разговори Венс – Овен во Женева, со крајно неповолен мировен предлог на маса, документот предвидува дека „босанската конфедерација нема долго да преживее ниту еден постигнат договор во Женева. Србија и Хрватска ќе почнат да ги апсорбираат своите клиенти“. Тој предвидуваше дека „во рок од две години босанските Срби и босанските Хрвати веројатно ќе се отцепат од босанската унија“.
Разузнавачки информации во врска со ембаргото за оружје
Во 1994 година беа направени неколку процени за потенцијалните последици од укинувањето на ембаргото за оружје на ОН за Босна. Ембаргото, кое беше воведено од Советот за безбедност на ОН на Југославија во 1991 година, ја спречи Босна да се вооружи. Неговото укинување стана главен надворешнополитички приоритет за Сараево.
Претставници на босанската влада се залагаа за негово укинување во текот на целата војна. На Капитол хил, ад хок група на „конгресни (босански) јастреби“ се залагаше за тоа. Боб Дол го водеше обвинението во Сенатот, а Френк Меклоски го правеше истото тоа во Претставничкиот дом. Токму против оваа заднина на притисокот на Конгресот треба да се гледа притисокот за ставање крај на ембаргото. Меморандумот на Националниот разузнавачки совет од мај 1994 година вели дека „главното влијание на ембаргото за снабдување со оружје на владите на поранешна Југославија е ограничувањето на воените капацитети на босанската влада. Имаше мало влијание врз Хрватска и практично никакво влијание врз Србија и босанските Срби“.
Сепак, како и во 1993 година, во меморандумот се вели дека укинувањето на ембаргото ќе ги интензивира борбите, но дека босанската влада нема да може да ја врати територијата од босанските Срби. Тој исто така предвиде дека Белград ќе ја зголеми својата поддршка за босанските Срби. Меморандумот заклучи дека неспроведувањето на ембаргото „ќе ги заостри односите на САД со Русија и сојузниците на НАТО, главно Британија и Франција“ и ќе ги поткопа другите ембарга за оружје на ОН. Позитивната страна, неспроведувањето на ембаргото ќе го „зајакне кредибилитетот на САД и Западот кај членките на Организацијата на исламски земји, особено Турција“ и „ќе ги принуди босанските Срби, а до одреден степен и Белград, да платат повисока воена цена за продолжување на војната во Босна“, се наведува во меморандумот. Разузнавачките документи што не поддржуваат еднострано завршување на ембаргото за оружје беа издадени во август и ноември 1994 година. Тие документи исто така предвидуваа дека таквиот чекор ќе ги интензивира борбите.
Разузнавачки извештај од 1 јуни 1995 година „ја предвиде Сребреница“
Разузнавачки извештај од 1 јуни 1995 година се однесува на ситуацијата во источните босански енклави, вклучувајќи ја и Сребреница. Во него се наведува дека „босанските Срби долго време бараат елиминација на трите муслимански енклави во источна Босна – Жепа, Сребреница и Горажде, со вкупно население од околу 120.000 – бидејќи тие претставуваат закана за крајната српска контрола во областа, се сметаат за бази за муслимански герилски операции и се сметаат за потенцијална закана за поттикнување немири во областите населени со муслимани во Србија“. Извештајот предвидува дека „со текот на времето – веројатно во рок од шест месеци до една година по повлекувањето на ОН – босанските Срби речиси сигурно ќе се преселат да ги заземат енклавите“. Всушност, силите на босанските Срби ја нападнаа Сребреница нешто повеќе од еден месец по издавањето на овој документ, а нападот не следуваше по повлекувањето на ОН.
Овие и други декласифицирани документи даваат увид во тоа како американските владини агенции гледале на распадот на Југославија и војната во Босна, давајќи поизразено разбирање за тоа како американската политика била направена кон Босна во почетокот на 1990-тите.
Конфликт меѓу етничките Македонци и етничките Албанци во рамките
на Македонија
Во април 1992 година беше издадена нова процена на Националното разузнавање кога избувна војната во Босна. Тој документ ги повтори претходните ставови на американската разузнавачка заедница, групата американски разузнавачки агенции и подредени организации, дека Белград работи на формирање проширена српска држава. Во него се наведува дека Милошевиќ „ги користел српските лидери во Босна за да создаде ’голема Србија’, истовремено негирајќи ја официјалната вмешаност. Оваа цел ужива широка поддршка (меѓу Србите), па дури и ако Милошевиќ биде убеден да ја напушти или биде отстранет од власт, другите Срби ќе продолжат да ја следат“.
Националната процена на разузнавањето предупреди за потенцијалните последици од тековните борби. Таа предупреди дека „востанието на речиси два милиони Албанци на Косово е најсериозната и најверојатна закана“.
Во документот исто така се наведува дека „конфликт меѓу етничките Македонци и етничките Албанци во рамките на Македонија е можен доколку Македонците ги игнорираат албанските барања“. И двете од овие предвидувања не успеаја да се остварат во тоа време, но се остварија подоцна. Всушност, ситуацијата во Косово се влоши во 1998-1999 година, а во Македонија во 2001 година.
Друго предвидување во националната разузнавачка процена што се оствари беше дека војната во Босна ќе произведе огромен број бегалци во Западна Европа. Меѓутоа, она што е интересно за овој документ од април 1992 година е тоа што го предвиде насилството во Босна, но не и неговиот размер.
Подготвил: Mарјан Велевски
