Интервјуто е направено од македонската писателка и преведувачка Наташа Сарџоска за време на нејзиниот престој во Шпанија, во културниот центар „Сарија“ во Барселона, а реализирано е со поддршка на каталонскиот институт „Рамон Љуљ“ од Барселона
Жоан Маргарит, каталонски поет
Што значи да се пишува поезија на јазик што го зборуваат неколку милиони луѓе? Но дали поезијата служи и за опстојување на малите јазици?
– Поезијата има само еден недостаток, а тоа е што не е занает. Поезијата не е професија. Занаетот има карактеристика, ако се занимаваш со грнчарство или со архитектура, за 20 години ќе бидеш подобар грнчар или архитект, но тоа не е загарантирано во поезијата, можеш да бидеш поет цели 70 години и да бидеш сѐ полош секој нареден пат. Поезијата го нема спокојството на занаетот. Не зборувам за економија, едноставно велам дека во мојата професија станувам сѐ подобар и подобар, но како поет, ќе видиме, можеби дури и на 90 години, ќе видиме. Но ова предизвикува загриженост. Бидејќи поетот постојано бара да види дали функционира неговото творештво. Постојат низа поети што постојано сакаат да видат што ќе се случи со нивното дело, а тоа е конфликтно. Затоа, она што му се случува на поетот вреди повеќе на некое големо место, во поголем простор, а тоа ретко може да му се случи на мал простор каде што сè се сведува на удари и борба. Тоа е здрав разум, не е некоја чудна мудрост. Ако сме многу поети и има малку простор, подобро е секој да си има своја работна маса.
Според тоа, дали во малите земји поетот останува во некаков внатрешен егзил?
– Да, тоа е можеби некаков внатрешен егзил. Но мене ми е јасно зошто пишувам, имам цел. Има една песна каде што зборувам за жена во болка. Јас сум во кревет, паѓа снег надвор, гледам во таван и велам: Се надевам дека мојата песна ќе ѝ служи на оваа жена. Тоа е единственото нешто што вреди во поезијата. Поезијата е единственото нешто што моментално спасува. Кога ќе му умре дете на некој човек, тој се предава на музика и поезија и на ништо друго. Другото е бескорисно. Само поезијата спасува, можеби малку, но спасува повеќе од сè друго. Сѐ друго е попусто кога си со сопствената мака. Само музика, поетска песна, но не велам уметничка слика, затоа што мора да одиш да ја видиш во музеј, а копијата на сликата е бескорисна, копијата на сликата е како лошо изведено музичко дело. Затоа се пишува поезија.
Во едно интервју велите дека нема поет што не пишува на својот мајчин јазик.
– Не дека не пишува, туку дека не знае да пишува поинаку. Ако ми ги погледнете раните песни, што очекувате да најдете во нив? Пишувам од 17 години и пишувам секој ден. Овие први песни се од кога имав 40 години. Значи, постои еден фантом од 20 години. Зошто? Зашто не знаев во што е проблемот. Но оваа тема за која сега ќе зборуваме нема библиографија, затоа што тоа се случува само на мали места, дури ни во Македонија не се случува, тоа се случува во Каталонија, тоа се случува на места каде што има стандардизиран јазик, но без сопствена држава. Колку службени стандардизирани јазици, како англискиот или францускиот, без држава знаете? Јас знам само за еден таков јазик без држава.
Македонскиот јазик сѐ повеќе е предмет на негација, се смета за дијалект на бугарскиот. Што мислите за тоа?
– Да, но вие имате јазик, но имате и држава. Мене ми се случи од политички причини овој јазик без држава да не го учам за да пишувам поезија, просто да не го учам за да пишувам. До мојата 16-годишна возраст никој не ми прочитал песна, книга, бидејќи во режимот на Франко училиштето беше страшно, управувано од војската, па мојата култура беше многу малку од она што смеев да го земам. Моите родители беа поразени во војната, тие молчеа, пред сè, од две причини, затоа што се плашеа за себе и затоа што не сакаа нивните деца да знаат дека доживеале толку страшен пораз. Тие молчеа за да ги заштитат своите деца. Така, јас учев шпански јазик и научив дека големите поети на Шпанија се Гонгора, Сервантес, но не ги читав ни нив, тоа беше список со имиња, не ги читавме затоа што беа страшни поети. Кога наполнив 16 години, си ја осознав културата на мој начин и се запрашав на кој јазик можам да ги пишувам песните. Поезијата е култура. А кој е јазикот на мојата култура? Шпански, кастилјански како што се нарекува пошироко, ерго, силогизам, морам да пишувам поезија на шпански, логично, нели? Пишувам четири книги и ги објавувам на шпански, првата има дури и предговор од шпанскиот нобеловец Камило Хозе Сера, кој во предговорот, патем, напиша дека сум метафизички надреалист. Кога книгата беше објавена, видов дека нешто не функционира. Не е тоа што сакав да го кажам. И втора книга и трета. Она што сега ме зачудува е како не се откажав. А знаете зошто објавував, иако гледав дека нешто не функционира? Затоа што сакав да знам зошто песните не се добри. Ти ја пишуваш твојата песна на лист хартија со буквите на твојот јазик, ја читаш и знаеш дека е твоја додека си ја читаш во себе. Во тоа време кога немаше компјутери, пишувавме на машина. Во половина секунда можев да го погледнам текстот и го гледав како да не е мој, беше туѓ. И кога тоа е објавено во книга, тогаш си поостар. На моите поетски читања земам со себе песни што сè уште ги пишувам, а на едно поетско читање песната ти е нешто многу подалечно, пред целата публика, и си велев како можев да го напишам тоа. Тоа напишаното ми се докажуваше со многу повеќе суровост. Па, тогаш, што барав? Барав да го издвојам текстот за да можам подобро да го спојам со мелодијата. Затоа објавував на шпански јазик иако знаев дека не звучи добро на шпански. Така објавив четири книги, а за секоја ми беа потребни три години. Кога имав 35 или речиси 40 години, се допишував со еден мој пријател, каталонски поет, кој имаше мултиплекс склероза и не можеше удобно да патува, па затоа се допишувавме. Јас пишував на мојот лош каталонски затоа што не знаев добро да го пишувам, иако знаев само да зборувам каталонски дома, а знаев добро да пишувам само на шпански. Тој ми рече: „Направив нешто нечесно, ѝ го дадов твоето писмо на ќерка ми и ја прашав: Овој човек што го пишува ова писмо на каталонски, дали мислиш дека може да пишува и песни на каталонски?“. Не знам што му кажала ќерка му, бидејќи тоа ми беше доволно, и си реков: што ќе беше ако овие книги што постојано излегуваат и што не ти се допаѓаат, сите беа напишани на друг, втор јазик? Нема литература на таа тема, никому не му е грижа. Франција е полна со големи француски писатели, кои се Бугари или Романци, помислете на Сиоран, Бекет. Поезијата е помала и никој не зборува за тој проблем како кога би зборувал за прозата. Во прозата не постои таков проблем.
Тој проблем постои во поезијата можеби затоа што поезијата е метафизичка уметност што го трансцендира книжевниот жанр и што постојано си игра со ритамот и со јазикот, да се сетиме на футуристите, дадаистите, надреалистите…
– Поезијата нема никаква врска со прозата. Ако некој каже дека поезијата е иста работа само затоа што се создава со зборови, исто како и прозата, греши.
Дали затоа што поезијата е експеримент со јазикот?
– Не знам дали е поради тоа, но она што го знам е дека и текстовите на функционерите на градскиот совет се направени од зборови, а тоа не е поезија. Поезијата има нешто отаде, од другата страна. Вклучувањето на поезијата во литературата е грешка на професорите, а професорите направиле многу грешки, направиле толку добри работи колку и лоши. Ова сместување на поезијата во иста торба со другите книжевни жанрови е грешка. Дали знаете голем поет што пишувал на друг јазик освен на мајчиниот? Не најдов ниту еден во цел живот. Ниту еден. Не знам дали сега се појавил таков во светот, но знам само дека досега не сум го нашол. Мојата голема радост дојде оној ден кога, по 20 изгубени години непишување на мојот мајчин јазик, си реков ќе пишувам на каталонски. Тогаш се судрив со сопствениот лирски ентузијазам. Го гледав мајчиниот јазик од поетска гледна точка, го загубив умот и почнував гласно да извикувам „matí“, што на каталонски значи „утре“, и ме обземаше лирски вознес. Тогаш објавив осум поетски книги и тие ги освоија сите награди во Каталонија. Ставив мир во целата таа војна и тогаш реков, е сега, да, ова сакав да го напишам.
Која е вредноста на една голема книжевна награда за поетот, за писателот, размислувајќи и за големите писатели како Борхес, Кафка, Џојс, Пруст, Толстој, Ибзен, Конрад и други, кои никогаш не добиле големи награди, како на пример Нобеловата?
– Во мојот случај тоа значеше објавување повеќе книги и среќавање повеќе читатели. Без награда, како ќе знае читателот дека постоиш? Јас сум писател на два јазика. Но вториот јазик ми беше изгубен во првите четири книги, зашто песната не можеше да се роди на тој јазик. Затоа, денес таа песна ја пишувам на каталонски и од утре таа ќе постои и на каталонски и на шпански.
Дали пишувате на каталонски и се самопреведувате на кастилјански јазик?
– Не се преведувам, пишувам на двата јазика во исто време, го правам тоа истовремено, еден од овие два е прв јазик, односно првите 24 часа, раѓањето е на каталонски. Одржувањето мора да биде во каталонска болница, а потоа можете да го испратите каде што сакате (се смее). Така, имав два јазика и сакав да ги користам двата јазика и ги користев двата, моите песни се напишани на каталонски и шпански во исто време, а излегуваат во исто време и кога ќе се објават кај сите издавачи.
Во епилогот од вашата поетска книга „Чудесна зима“ велите дека вистината не е доволна за една песна, а сепак не е доволна ниту само убавината, па тогаш што ѝ недостига на поезијата во мигот кога ќе помислиме дека сме напишале една песна?
– Во првиот миг, поезијата е влез во битието на убавината. Но ако таа убавина не носи вистина, трае пет минути, умира. И претходно ви кажав дека поетот пишува за да му помогне некому. Ако нема вистина, не можеш да помогнеш: со лаги никому не му помагаш.
Ванина Билоус, аргентинската танго-танчарка, вели дека ако не сте искрени со себе, не можете ни да танцувате танго. Која е нишката меѓу искреноста и уметноста?
– Во секоја уметност е потребна вистина. Пред некој ден ми се јави еден другар, 50-годишен човек, а јас имам 80 години, тој умира од тумор на мозокот, се борел една година и сега лекарите му велат подобро да завршиш веднаш, брзо, затоа што тоа што те чека е лошо. И ми рече: „Ти се јавувам затоа што сакам да разговарам со тебе пред да го изгубам гласот, но сакам искрено да разговарам со тебе, затоа не кажувај ми глупости, ајде да зборуваме отворено, бидејќи она што не е вистина не ми помага“. Она што не е вистина никому не му помага. Можеш да бидеш добро, ако си се нахранил добро, ако имаш нова девојка, ако имаш четири-пет евра да се качиш на такси и да појдеш некаде, и тоа е тоа и сето тоа можеби вреди нешто за да се чувствуваш добро, но ништо од сето тоа не ти вреди во тегоба. Во тешка состојба, на човек му треба вистина, а вистината е многу скапа. Затоа во тешки животни ситуации, ако не сте подготвени да читате песни или да слушате музика, кога тоа најмногу ќе ви треба, нема да имате време да го научите тоа, затоа мора да ги научите претходно поезијата и музиката.
Живееме во свет што ни дава илузија дека сè ни е достапно, дека сѐ ни е блиску…
– Свет во кој ни се чини дека сè е можно…
Сепак, живееме невозможен живот, секогаш поосамени, секогаш подалеку од средиштето, од нас самите. Во вашиот епилог зборувате за новите генерации што се плашат од понизност, што веруваат дека се семоќни…
– Секако, моќни уште од раѓање! (се смее)
Ќе ми дозволите ли да кажам дека поетот можеби може да има улога на демиург во вакви времиња?
– Полека, смирете се. Не е така. Тоа е алатка. Светот, животот ви дава алатка за да преживеете, на пример, ви дава нозе за да можете да трчате ако ве брка животно, ви дава интелигенција да препознаете музичко дело што во момент на мака ќе ви послужи како нога за бегство некаде другаде, на друго место, но ништо повеќе, исто ти е. Песната ви дава сила колку и нозете, исто е пред бесно куче. Не мора да правиме повеќе приказни, доволно е. Секој поет има своја цел. А јас имам само една што ви ја кажав: да пишувам песни што, како музиката, може да спасуваат. Во 2001 година мојата ќерка почина. Имам песна што говори за остатоци од бродолом. Што е бродоломот? Тоа се тие осум книги, тоа се тие 20 изгубени години што не можеле да ме најдат, тоа што останало се остатоците од тој бродолом. Потонатиот брод остава напуштени парчиња во морето. Она што ми остана од бродот се 12-те книги на мојата мачна потрага. Таа книга ја нарекувам „Остатоци од бродолом“. Објавена беше во 2002 година, а ќерка ми почина во 2001 година. Болеста ѝ траеше од септември до јуни, јас и мојата сопруга седевме дома со неа, затворени, не одевме никаде во тие осум месеци. Таа почина во јуни 2001 година, а во 2002 година јас веќе ја објавив оваа книга, тоа значи дека е напишана за време на нејзината болест и дека завршува со смрт. Има една максима што ја следам, зашто е многу правилна: никогаш не пишувај на жешко; жена што те остава или мажи што те оставаат, не пишувај за мажи што оставаат жени, не во тоа време, тоа е сосема општо правило што многумина го прекршуваат, како на пример поетеси што штотуку родиле дете и веднаш пишуваат за мајчинството. Тогаш и јас ја прекршив оваа максима, затоа што пишував за смртта на ќерка ми и за неа додека таа беше болна. Една вечер ѝ кажав гласно: Прости ми, поезијо, ќе ти се спротивставам на основниот принцип, ама ако по толку години како ме удираш за да можам да пишувам, ако сега не работиш за мене, ако сега не ми служиш, ако сега не ме следиш, јас веќе нема да пишувам. Кој ме спаси? Во тој момент ниту Борхес, ниту Шекспир, ниту Оден не можеа да ме спасат. Никој не можеше да ме спаси. Никој не можеше да ме спаси освен јас самиот. Самата поезија може да ве спаси. И ако сега сето тоа не ви е нужно и не ви служи, тогаш сите тие разговори за вистината и убавината се лага.
Автор: Наташа Сарџоска
