Влада Урошевиќ, добитник на наградата „Златен венец“
Најлошо за една средина е самозадоволството, чувството дека она што ние го создаваме е најдобро и дека ништо „туѓо“ не ни треба. Тоа води кон самоизолација, кон провинцијализација, кон гаснење на желбата за натпревар, кон ентропија, вели Урошевиќ
Академик Влада Урошевиќ, македонски поет, прозен автор, критичар, есеист, составувач на антологии и преведувач, е годинашен добитник на наградата „Златен венец“ на „Струшките вечери на поезијата“. По тој повод разговаравме со Урошевиќ за значењето на наградата, за неговото творештво, за влијанијата и за инспирацијата…
Од какво значење е наградата за вас, какво признание е за вашето творештво?
– Да, не само од нашата, македонска визура, туку гледано во светски размери, „Златниот венец“ е едно од најзначајните и најреномирани признанија што денес еден поет може да ги добие. Има фестивали во светот што, исто така, даваат меѓународни награди, но ниту една од нив не постигнала таков углед како струшкиот Венец. А тој углед е стекнат со доследно придржување до еден мошне објективен, високо поставен и, може да се рече, строг критериум. Низ сиве овие години членовите на комисијата што одлучувала за тоа кому ќе му припадне Венецот се управувале, пред сѐ, со естетски мерила, не подлегнувајќи на притисоците од која и да е страна и не прифаќале други причини за доделување на наградата освен оние што се поврзани со уметничката вредност на поетското дело на кандидатот. Повеќепати сум бил член на оваа комисија и знам со колкава совесност и одговорност сме пристапувале кон конечната одлука – кој да биде венценосецот. Затоа, кога ќе се прочита денес листата на поетите што го освоиле Венецот, сфаќаме дека пред нас се наслови на поглавја од историјата на светската поезија од втората половина на 20 век и првата четвртина од 21 век. Погледнете само како почнува таа: Вистан Хју Одн, Пабло Неруда, Еуџенио Монтале… Малку е ако речам дека ме прави среќен присуството на моето име покрај сите тие славни имиња.
Вие сте третиот македонски автор (по Блаже Конески и Матеја Матевски) што го добива ова признание, што потврдува дека имаме автори од светски ранг. Сепак, постои чувство дека она што доаѓа однадвор секогаш повеќе вреди, зошто е тоа така?
– Мислам дека тоа што го цениме повеќе она што доаѓа „однадвор“ е еден нормален феномен. Лошо би било ако би се восхитувале најмногу со нашето, а би го омаловажувале странското. Секоја средина, дури оние најголемите и најмоќните, има потреба од признание отстрана. Другиот е наше најверно огледало. Во културата (и можеби не само во неа) потребни се репери, потребни се примери за споредување, парадигми – преку тие погледи упатени кон нив најдобро се спознаваме себеси. Најлошо за една средина е самозадоволството, чувството дека она што ние го создаваме е најдобро и дека ништо „туѓо“ не ни треба. Тоа води кон самоизолација, кон провинцијализација, кон гаснењето на желбата за натпревар, кон ентропија. Културата отсекогаш била една бескрајна низа од средби, од преземања на „туѓи“ искуства, од размени на идеи, од проникнувања. Извонредно многу ни се потребни сите видови допири и контакти со другите култури, па дури и низ восхитувања со она што доаѓа од нив до нас. Публиката, и книжевната и онаа од другите области на уметноста, првично е повеќе привлечена од она што доаѓа од другите простори, но потоа, секогаш, доаѓа и до препознавање на своите вредности. Тоа е некако поврзано: преку делата што доаѓаат“однадвор“ се врши воспитување на вкусот, упатување во дотогаш непознатите предели на уметничкото доживување, подготовки за спремноста новите, привлечни и возбудливи нешта да се откријат и во делата на домашните уметници. Сум бил сведок на тој процес кај нас, и мислам дека во него има некаква законитост. Денес ние имаме една книжевна публика, која, освен што ги сака делата на познатите странски писатели, е љубопитна и за она што се случува на домашната книжевна сцена.
Почнувајќи со „Еден друг град“ (1959), имате објавено 11 збирки поезија. Како ги опишувате вашите збирки и на какво поетско патување ги носите вашите читатели?
– Мислам дека уште од првата моја книга песни сум почнал да ја испишувам, со извесни помали отклонувања и свијоци, главната линија на мојата поезија. Насловот на таа збирка, „Еден друг град“ е веќе – како што има речено критиката – цела една поетска програма: во овој наш обичен, свикнат, секојдневен град да се открие еден друг град во кој се можни чудесни средби, застанувања пред изненадувачки глетки, доживувања на неверојатни настани. И не знаејќи за тој термин, јас и тогаш, како и денес, сум ја барал, низ моите стихови, таа „секојдневна магија“, за која се залагале надреалистите. Секако, сум се менувал низ времето, во секоја од тие мои 11 поетски збирки се присутни обиди да се прошират просторите на поетското, да се изнајдат нови предели кон кои ќе се упатат истражувачките сонди, но сите тие книги ја носат, во своето јадро, таа потрага по чудесното.Толку, како автор, можам да кажам за своето дело. Другото го оставам на критиката и на читателите.
Кој дел од вашето творештво си го сметате за најплоден или постојано е во цут и бујна пролет?
– Кога денес ќе се свртам кон изминатите 70 години творештво, ми се чини дека она „јадро“ што го спомнав предмалку ги добивало своите конечни облици некаде од 1971 година – кога почнав да ги пишувам песните од збирката „Ѕвездена терезија“ – па до 1986 година, кога излезе збирката „Хипнополис“. Не велам дека тогаш ми бил најплодниот период, дека тогаш најмногу сум пишувал, но секако дека во текот на тие петнаесетина години најинтензивно сум чувствувал дека, пишувајќи ги тие песни, сум бил „на вистинска трага“. Но, да ставам тука една мала резерва: можеби станува збор само за мое лично чувство, за носталгија по тие сѐ уште младешки години. Јас и по тој период сум продолжил да го омеѓувам она што веќе беше станало мој препознатлив простор. И неоспорно е дека и за книгите што подоцна сум ги напишал критиката се искажала доста позитивно, препознавајќи го во нив оној ист дух што и дотогаш постоел во моите дела.
Што го обликуваше вашиот стил низ годините, кои поети одиграа најголемо влијание врз вас?
– Во времето кога почнав да пишувам, македонската поезија сѐ уште минуваше низ една фаза на интимизмот – период што следуваше по времињата на револуционерно-патриотскиот занес, период кога исповедната лирика беше доминантна струја. Поезијата на Сергеј Есенин беше најпривлечен пример што го следеа повеќето поети. Сите ја пишуваа својата верзија на „Писмо до мајката“. Мене тоа ми беше доста далечно, не поднесував болезнени исповеди и плачливи поплакувања на судбината во поезијата, а и инаку. Сметам дека она што ме водеше во тие години беше, пред сѐ, отпорот кон едно, според мене, старовремско, одминато сфаќање на поезијата. Мислев дека поезијата треба да изразува нешто друго, нешто многу поблиску до сензибилитетот на модерните времиња. Го барав тоа што нејасно го насетував како можна содржина (и облик) на мојата идна поезија и читав многу. Ретко наоѓав по нешто што ми се допаѓаше; ќе ме освоеше, за миг, понекоја песна, понекој расказ, но сиот тој период на барања главно го исполнуваше незадоволството со она што го наоѓав. Тоа се однесуваше како на поезијата, така и на прозата. Постојано бев незадоволен, во потрага по идеалот. Кога го прочитав Кафка (некаде кон крајот на 1950-тите) првпат си реков себеси: „Е, ова е вистинското!“. Не знам колку Кафка навистина влијаел на мене – неговиот стил ми се чини дека не може да се имитира. Потоа доаѓаа откривањата на Анри Мишо, Хорхе Луис Борхес, Бруно Шулц… Да не ги заборавам и сликарите – некои од нив, особено надреалистите – влијаеја многу врз мојата имагинација.
Од сите книжевни правци, се чини најдлабок впечаток ви остава надреализмот?
– За тој правец бев чул уште на почетокот на моите интересирања за литературата, во почетокот на 1950-тите. Тогаш за надреализмот се пишуваше само негативно, критиката зборуваше за него како за најголема опасност што ја демне македонската поезија. Леле, само да не ни дојде, не дај боже, тој надреализам! Во тие години тој став кон овој правец беше многу идеолошки обоен, се спомнуваа некои полемики помеѓу надреалистите и комунистите помеѓу двете светски војни (во кои, под псевдоним, се беше замешал и самиот Ј.Б. Тито!), се обновуваа, ако е потребно, обвинувањата за „троцкизмот“ (не верувам дека кај нас тогаш некој знаеше што е точно тоа), се употребуваа жестоките оцени дадени од партиските идеолози за „изопачениот вкус на гнилата буржоазија“ и нејзината „декадентна култура“, олицетворени токму во надреализмот. Самиот збор „надреализам“ беше проскрибиран. Но мене ме заинтересираа некои цитати, некои дефиниции, некои мошне скржави информации до кои, во тие моменти, со мака можеше да се дојде. И успеав да најдам, по нашите библиотеки, некои од предвоените надреалистички изданија, да прочитам некои текстови што ми ја појаснуваа сликата за оваа исклучителна појава во историјата на модерните правци од првата половина на дваесеттиот век. Подоцна, во Париз, во 1967-1968, ги купив клучните книги на Андре Бретон, ги видов делата на надреалистичките сликари, се запознав со некои од последните надреалисти, дури присуствував на неколку состаноци на припадниците на движењето. Ги прочитав, конечно, нивните книги и списанија, дознав многу за нивните сфаќања, препознав во нивните ставови некои идеи што ми беа блиски. Несомнено е дека надреализмот изврши значајно влијание врз мене, уметничката авантура низ која неговите припадници минале ми беше многу привлечна, и јас и ден-денес чувствувам многу сродности со нивните клучни согледувања за многу нешта. Поради тоа понекогаш некои критичари се спремни да ме прогласат за надреалист. Мислам дека таквата квалификација е по малку избрзана – само еден дел од она што го карактеризира моето творештво може да го носи тој епитет; во него има траги и од многу други книжевни искуства.
Што најсилно го дразни вашето перо, кои мотиви сакате да ги опејувате?
– Како трага од тој допир со надреализмот во мене останала страст за силни слики. Понекогаш таквата поетска слика го поттикнува раѓањето на песната. Но понекогаш ме привлекува и заумната енергија на јазикот, „музикалноста“ на зборот, неговата звучна заводливост. Има моменти кога преовладува сликовитоста, има моменти кога победува еуфоничноста. Тоа се гледа во моите песни.
Има ли песна што често си ја рецитирате во себе, како мантра за убав ден?
– Порано си ги повторував, пред спиење, стиховите:
Спијачите си спијат,
Сонуваат само сонувачите.
Во последно време си ја мрморам, – да, како мантра – песничката „Косови во самрак“:
По дождот, во самрак, косови се гласат.
Дали е во прашање нешто навистина важно,
дали се случил некој многу значаен настан?
Ѕвонат птичји гласови низ зеленилото влажно.
Што сакаат да речат? Дали ја пренесуваат веста за најдениот црв, за мачката што се метка низ дворови?
Или искажуваат сознанија што се недосегливи за свеста и за кои сѐ уште никој не изнашол зборови?
