Главниот град на С. Македонија е жариште на ПМ 2,5 каде што луѓето живеат во страв за своето здравје. Има ли надеж за промена?
Хроничен проблем со загадувањето на Скопје
Ридовите што го обиколуваат Скопје ги чуваат граѓаните безбедни кога смогот се згуснува, но тие ги заробуваат и отровите што го прават неговиот воздух меѓу најзаканувачките градови во Европа.
Планините се единственото спасение, вели Катарина, 33-годишна сметководителка, додека си оди дома од вечерното пешачење. „Носев маска поради загадувањето на воздухот и пред ковидот“.
Валканото гориво, лошиот дизајн и незгодниот терен со децении го задушуваа главниот град на С. Македонија, поранешна југословенска република со два милиони жители на средината на Балканот. Градот се наоѓа во долина каде што старите фабрики се сместени веднаш до домовите и канцелариите. Во зима, кога луѓето палат печки со отпадно дрво и ѓубре, топол воздух се крева за да се сретне со студениот и тежок планински воздух горе, формирајќи капак што го задржува загадувањето блиску до земјата.
Облаците траат со денови доколку не дува ветер. „Се чувствува и има вкус на изгорена пластика“, вели Драгана Ѓурчиноска, 29-годишна менаџерка за настани во хотелот „Панорамика“ во подножјето на планината Водно.
Скопје е дом на три од најзагадените области на континентот, покажа анализата на „Гардијан“ заснована на моделирање на европските податоци за квалитетот на воздухот. Заедно со градовите низ Западен Балкан и во Полска, тука е едно од европските жаришта за честички помали од 2,5 микрони во дијаметар, познати како ПМ 2,5. Некои од овие фини честички се лизгаат низ белите дробови и во вените, поминувајќи го крвотокот низ телото и предизвикувајќи хаос кај органите што ги среќаваат притоа.
Студијата во 2018 година покажа дека воздухот во Скопје е толку затнат со загадувачи што жителите умирале во просек од две до три години порано отколку без овој еколошки фактор, кој „во голема мера може да се спречи“.
Ако ги претворите во економски термини, трошоците за општеството се „многу, многу високи“, вели Михаил Кочубовски, коавтор на студијата и шеф на тимот за животна средина во Македонскиот институт за јавно здравје, кој ја одреди општествената цена на загаденоста на воздухот во Скопје меѓу 0,5 и 1,5 милијарда евра. „Многу е подобро да се плати 1 евро [за превенција], да речеме, и да заштедите 5 или 10 евра непотрошени за здравствени прашања како што се морбидитет, смртност и денови на боледување“.
Со намалување на загадувањето со ПМ 2,5 до препорачаната граница на ЕУ за микрограми на кубен метар, открија истражувачите, Скопје ќе избегне еден на секои пет болнички упати поради болести на срцето и белите дробови. Ако ја достигне построгата граница од 10 микрограми на кубен метар, поставена од Светската здравствена организација – која оттогаш ја намали својата граница на 5 микрограми на кубен метар и прогласи дека нема ниво на загаденост на воздухот што е безбедно – градот ќе ги преполови ваквите посети на болници.
На скопските улици луѓето велат дека се плашат не само за сопственото здравје туку и за здравјето на нивните семејства и пријатели.
„Мајка ми има астма, сопругот има проблеми со горните дишни патишта, а јас исто така“, вели 30-годишната Сара Цариќ Јакимовска, техничка советничка во консултантска компанија за управување со отпад и мајка на двегодишно дете. „Последниве три години носот ми беше постојано затнат и имам проблеми со дишењето“.
Ангела Здравкова, 25-годишна студентка по медицина што работи со скратено работно време во книжарница покрај фреквентна раскрсница, вели дека е вообичаено за ранливите луѓе да носат маски во зима. „Најмногу се грижам за децата и постарите лица“.
За некои жители, лошиот воздух е дополнителна причина да ја напуштат земјата, заедно со ниските плати и корупцијата, кои го поттикнаа одливот на мозоци во ЕУ. Повеќе од 90 отсто од младите во С. Македонија сакаат да се преселат во странство, покажа истражувањето на непрофитната Младинска алијанса минатата година. Економијата е дополнително погодена бидејќи воздухот ги одвраќа странските работници и туристите и ги држи жителите заглавени дома.
Од „Скај барот“ на шестиот кат на хотелот „Панорамика“, Ѓурчиноска вели дека најголемата предност на барот е погледот. Но, во најлошите денови, вели таа, гестикулирајќи кон градските покриви и ридови, загадувањето е толку лошо „воопшто не може да се види Скопје“.
Мало олеснување за постарите жители е што смогот сега е сив, а не црн. Пред неколку децении Скопје гореше уште понечисти горива, кои исфрлаа сулфур диоксид. За време на она што научниците го нарекуваат температурни инверзии, кога слој од топол воздух формираше капак над градот, лепливиот сулфур се лепеше за водената пареа во воздухот и создаваше црн смог што ги затрупа автомобилите со слој саѓи. Градот оттогаш го забрани бензинот што содржи сулфур и ги замени централите за централно греење за да работат на гас наместо на нафта.
„Беше страшно“, вели Кочубовски, сеќавајќи се на последниот голем настан со црн смог во јануари 1993 година. „Беше многу тешко да се дише, луѓето страдаа“.
Загадувањето со ПМ 2,5, исто така, е малку намалено во последните години бидејќи потоплите зими значат дека луѓето треба помалку да се греат. Но експертите велат дека има малку напори да им се помогне на домаќинствата да преминат на почисти горива. Помеѓу четвртина и третина од луѓето во Северна Македонија не можат да си го загреат домот. Две третини од жителите на Скопје горат дрва, често користат гориво со низок квалитет во неефикасните печки, а некои дури горат отпад кога не можат да си дозволат ништо друго.
Бојана Станојевска Пецуровска, претседателка на непрофитниот Центар за климатски промени, вели дека градот треба да ја прошири својата мрежа за централно греење во сите населени места, да им помогне на луѓето да ги направат своите домови поефикасни енергетски и да ја регулираат содржината на влага во огревното дрво. „Тоа е социјално прашање, а никој не се занимава со него како социјално прашање“.
Покрај чистото загревање на куќите, експертите повикаа на построга контрола на фабриките и сообраќајот. Тие, исто така, ја критикуваа непланската градба. Кога Скопје беше уништено од земјотрес во 1963 година, градот беше обновен со коридори што дозволуваа воздухот да тече од исток кон запад, исфрлајќи ги загадувачите низ долината. Но во последните децении, велат локалните жители, зградите никнале на места на кои не би требало, блокирајќи ги клучните дишни патишта и оставајќи ги жителите да се задушат.
Од клупа на раскрсница во индустрискиот кварт Аеродром, 30-годишниот софтверски инженер и опозициски градски советник Горјан Јовановски покажува кон три бели облакодери чии најгорни катови ѕиркаат над смогот во зима. „Тие се единствените доволно високи за да се издигнат над температурната инверзија, па ако сте доволно богати, можете да го купите вашиот излез“.
Она што е потешко да се разбере, вели тој, е дека децата на елитите сè уште го дишат истиот воздух кога одат на училиште.
Јовановски стана познат откако разви апликација за собирање податоци за квалитетот на воздухот што стана популарна во Скопје и неколку други балкански градови. Но зголемената граѓанска свест не се претвори во почист воздух, вели тој. Во 2021 година, тој и другите разочарани еколошки активисти се кандидираа за локална функција и освоија две од 45-те места во градскиот совет.
За загадувањето на воздухот, вели тој, „сите сме свесни, знаеме како да го следиме, особено во зима. Проблемот е што свеста се чини дека е запрена пред портите на Владата“.
Градскиот совет не одговори на барањето за коментар.
Сепак, тоа не е само проблем на Скопје, вели Јованоски, отворајќи ја апликацијата за квалитет на воздухот и посочувајќи ги другите градови од Балканот и Источна Европа. „Ако ја погледнете мапата во зима, во Европа ја гледате железната завеса во квалитетот на воздухот“.
