Словенечкиот поет Станко Враз уште во 19 век ја препознал вредноста на македонската песна
- Станко Враз ја слушал народната песна како што се слуша срцето на земјата. Во македонските творби, со нивната длабока мелодика и метафоричка сила, тој препозна нешто повеќе од зборови и рими. Препозна историја што се пренесува низ векови, болка што се претвора во достоинство, љубов што станува отпор. Македонската песна за него беше доказ дека културата е најсилното оружје на народот – оружје што не убива, туку обединува
Во 19 век, кога народите на Балканот се бореа да го пронајдат својот глас меѓу сенките на големите империи, се појави една личност што ја разбра силата на песната. Станко Враз, роден како Јакоб Фрас, ја напушти тесната рамка на своето словенечко потекло и се претвори во симбол на поширока словенска идеја. Неговото патување не беше само географско – од Церовец до Загреб – туку духовно: од лична биографија до колективна мисија. Наедно тој е една од најзначајните фигури на илиризмот и еден од првите мостови меѓу словенечката, хрватската и македонската културна традиција.
Неговата љубов кон народната песна не се ограничувала само на словенечките и хрватските творби туку се ширела кон богатството на сите словенски народи, со особено внимание кон македонската народна поезија. Уште за време на студиите во Грац, Враз покажувал длабок интерес за историјата и литературата на Словените, се движел во словенски интелектуални кругови и активно учествувал во отворањето словенска читалница, со што ја потврдувал својата посветеност на културното обединување. Во предговорот на својата збирка „Илирски народни песни“ од 1839 година, тој јасно ја изразил својата цел – да објавува народни песни на разни словенски племиња, верувајќи дека токму тие се најчистиот израз на народната душа и најсилниот темел за културна солидарност.
Враз воспоставил контакти со најзначајните словенски научници и собирачи на народни творби, меѓу кои Вук Караџиќ, И. Срезњевски и Викторје Григоровиќ. Особено значаен бил неговиот однос со Григоровиќ, кој за време на својата посета на Турција собрал голем број македонски народни песни. При неговиот престој во Загреб во 1846 година, Григоровиќ му предал на Враз дел од тој материјал, овозможувајќи му да препише и уреди околу шеесет песни. Враз ги обработил со голема внимателност, настојувајќи да ги задржи во нивната автентична форма, токму онака како што биле пеени, и ги објавил во списанието „Кол“ во 1847 година. Од вкупно триесет и три песни, дваесет биле лирски, тринаесет епски, а меѓу нив доминирале македонските – дваесет и четири, наспроти девет бугарски. Со вовед и поговор, Враз не само што ги претставил песните, туку се обидел да даде и географски и етнографски опис на народот што ги создал, народ расфрлан по полињата и планините на Балканот, за кој Западна Европа знаела многу малку. Тој го опишал како „затворена книга со неисечени листови“ и со својата работа се потрудил да отсече барем еден лист, да отвори прозорец кон светот на македонската народна поезија.
Подоцна, д-р Харалампие Поленаковиќ пронашол уште шеснаесет песни во наследството на Враз, од кои повеќето биле македонски, и укажал дека Враз дејствувал слободно при нивното уредување, понекогаш додавајќи измени и завршетоци. Сепак, неговата заслуга останува огромна – тој бил меѓу првите пионери што го откриле и објавиле значителното богатство на македонската народна поезија, внесувајќи ја во културниот живот на илиризмот и европската научна јавност.
Со тоа, Враз не само што ја потврдил својата улога како поет и славофил туку и како културен посредник што ја препознал вредноста на македонската песна како дел од заедничката словенска ризница. Објавените песни, како и неговите други дела, остануваат драгоцен материјал за понатамошни фолклорни студии и сведоштво за неговата визија дека народната песна е најсилниот израз на идентитетот, достоинството и духовната сила на еден народ.
– Враз ја слушал народната песна како што се слуша срцето на земјата. Во македонските творби, со нивната длабока мелодика и метафоричка сила, тој препозна нешто повеќе од зборови и рими. Препозна историја што се пренесува низ векови, болка што се претвора во достоинство, љубов што станува отпор. Македонската песна за него беше доказ дека културата е најсилното оружје на народот – оружје што не убива, туку обединува – велат добро упатени лица во делото на Станко Враз.
За Враз народната песна била жива меморија на народот
За Станко Враз, народната песна не била само уметничка форма туку и жива меморија на народот. Македонските песни, со нивната мелодична убавина и богатата симболика, му се откривале како сведоштво за вековната борба и достоинство на еден народ. Во нив тој гледал не само поетска инспирација туку и историска сила – еден вид колективна хроника што ги пренесува мудроста и страдањето од генерација на генерација.
Токму затоа Враз ги собирал и објавувал македонските народни песни, сметајќи дека тие се дел од заедничката словенска ризница. Со нивното вклучување во културниот живот на Илирското движење, тој ја нагласувал идејата дека словенските народи, иако разделени по географија и политички граници, делат заедничка духовна основа. Македонските народни творби, со своите мотиви за љубовта, мајчината болка, јунаштвото и отпорот против неправдата, се вклопувале во идеалите на илиризмот. Тие ја носеле симболиката на достоинството и отпорот, исто како што поезијата на Враз ја носела симболиката на љубовта кон Љубица Кантили. Во неговата визија, македонската песна не била само локален израз туку и дел од големата словенска културна целина. Д.Ст.
Еден од најистакнатите учесници во Илирското движење
Станко Враз бил еден од најистакнатите учесници во Илирското движење, со клучна улога во културното и книжевното обединување на Јужните Словени. Придружување на движењето: Враз, иако роден Словенец (Јакоб Фрас), во 1836 го славизирал името во Станко Враз и се преселил во Загреб. Таму се приклучил на кругот околу Људевит Гај, станувајќи еден од најсилните застапници на идејата за културно и јазично обединување. Во 1846 година бил избран за секретар на „Матица илирска“, најважната културна институција на движењето. Оваа функција ја извршувал до смртта во 1851 година. Пред револуцијата во 1848 година учествувал како потпретседател на Славјанскиот конгрес во Прага, каде што се застапувала идејата за словенска солидарност. Со своите песни, преводи и собирање народни творби, Враз ја зајакнувал културната основа на илиризмот. Неговата поезија, инспирирана од љубовта кон Јулијана Љубица Кантили, истовремено носела лична и национална симболика. Тој е единствениот Словенец што целосно се интегрирал во хрватското илирско движење, со што ја симболизирал идејата за наднационално словенско обединување. Со преведувањето странска литература и со сопствената поезија придонел за развој на хрватската книжевност и за ширење на словенската културна свест. Неговата активност се одвивала во време на силен притисок од Австриската Империја, па илиризмот бил не само културно туку и политичко движење за автономија и идентитет.
Далибор Станковиќ
