На Трајко Стаматоски
Великиот Петре М. Андреевски на едно место ни остави сјајно сведоштво-метафора за значењето на Блаже Конески за нашиот јазик и култура: „Од повеќето средби со Конески, ќе издвојам една, кога раскажуваше каде и како ја пишувал Историјата на македонскиот јазик. ’Отидов во Словенија, рече, и се сместив во еден добро организиран планинарски дом. Ми дадоа прекрасна соба за работа, но работата никако да тргне. Едно рано утро, небаре повикан од занесниот цвркот на птиците, излегов да прошетам низ шумата. И шетајќи така, наеднаш открив еден широк потсекарец чии корени беа уште живи. Но неговото стебло беше пресечено и однесено. Застанав пред тој рамен трупец и си реков: ова ќе биде мојата работна маса. И тука секое утро доаѓав и ја пишував ’Историјата’… И цело време, додека работев, имав чувство дека на тој жив потсекарец му го враќам отсеченото стебло, дека го оживувам’.“
Минатата седмица си замина Трајко Стаматоски, последниот од генерацијата лингвисти што своите лингвистички трудови ги пишуваа на истиот потсекарец. И еве, колку името да му се спомене (иако и најславните имиња се само запис на прашината од овој свет), да оставам и јас некој ред за него.
Сите што се лингвисти знаат дека таткото на структуралната лингвистика, Фердинанд де Сосир, ни остави во наследство два поима без кои ниедна наука не може: синхронија наспроти дијахронија. Едното е теориски опис на јазикот во еден момент од неговиот развиток, а другото е историски опис на јазикот, низ времето. Најчестиот пример за студентите е: ако пресечеш стебло по должина, добиваш дијахронија, па ja следиш историјата на дрвото, преку сите негови „капилари“ (како вертикални линии), од коренот до врвот. Ако, пак, го пресечеш стеблото попречно (како што е случај со потсекарецот), добиваш пресек на еден одреден момент од развитокот на јазикот.
Тогаш капиларите ги гледаш како годови, кружни концентрични линии на потсекарецот. Но иако изгледаат како целосно различни нешта, синхронијата и дијахронијата се сврзани како реверсот и аверсот на монетата. Кога ќе направиш попречен пресек, ти се чини дека не ги гледаш капиларите во нивниот развој, туку ги гледаш сите заедно во еден миг од тој развој. Но не е така: теорија без историја не е можна. И дрвосечачите, иако не се лингвисти, знаат дека бројот на годовите, што е теориски податок, кажува нешто за ИСТОРИЈАТА на дрвото: тој број одговара на годините на дрвото.
Тоа што важи за така пресечениот јазик и дрвјата, важи и за пресечените држави. Нема држава што почнува „од овој миг“, зашто во описот на самиот тој миг се состои историјата на таа држава. Ако пресекот е направен денес, и говори за државна неспособност, каталепса и криминал, тогаш во тие „годови“ се крие лошата историја на таа држава барем во последниве транзициски години.
Затоа е прекрасна таа слика-метафора: Конески пишува историја на еден јазик, врз потсекарец. Јазикот на кој му пишува историја бил многупати сечен од добрите моторни пили на добрите братски држави, кои братски го фрлиле добро исеченото стебло и со добра лопата го закопале во добра земја, што би рекол Бетролд Брехт во песната „Распит на доброто“. Така, останал само потсекарецот: врз неговото лице е испишана неговата историја, како што на нашите лица лузните и брчките претставуваат запис за нашето минато. Но потсекарецот не говори само за своето минато: во синхронискиот пресек се гледаат и оние годови кои имаат иднина, кои се млади и живи, и кои ќе бидат главните капилари на осмозата на иднината. Тоа се „помладите годови“, како што велат дрварите, оние поблиску до кората.
Така што, и да ви остават само потсекарец, не само што можете да погодите какво било неговото минато туку можете да ја предвидите и иднината на дрвото: плодно ли ќе биде, какви плодови ќе дава, уште колку ќе живее. Само едно не можете да предвидите: дали некој на тоа дрво ќе накалеми туѓо тело. На пример, американско авокадо на македонска черешна.
Е на таа работа целиот живот го посвети Трајко Стаматоски, како и Конески. Гледаше во тој потсекарец, во тој попречен пресек како гатач во магична кугла, како будист во зрно песок, и во него виде цела вселена; ги виде и минатото и иднината на таа јазична вселена. И видоа што видоа и двајцата, и рекоа: „Старо е ова дрво, не е од вчера, не е ни од лето Господово 1945; бројот на годовите негови е огромен, и затоа добро дрво ќе биде, оти многу млади жили има и ќе пушти и стебло и гранки, и плодови ќе дава, многубројни“. Така рекоа, на тоа цел живот потрошија и – си заминаа. Малку ли е тоа?
Ама, секогаш, крај добрите жили по кои течат водата и животот низ едно дрво, има и суви и неплодни, дури и такви што паразитски му ја одземаат силата. И за нив знаеја и Конески и Стаматоски. И затоа, ќе ви раскажам за една таква случка. Се сеќавам дека многу се изнервирав кога ја пишував „Вештица“. Ми ја вратија од лектор „искасапена“: сѐ што беше архаизам, а не постоеше во речникот, беше избришано и заменето со оној збор што „стои во речникот“. Имав и лажни архаизми, всушност неологизми, кои ги создавав од старословенскиот, но според советот на Конески: да бидат „во духот на македонскиот јазик“, пред сѐ на акцентуацијата, зашто тие и такви зборови остануваат. И тие, за жал, беа заменети со „познат“ збор од речникот. За таквите лектори што јазикот го сфаќаат како „она што е во речникот“ и кои не сфаќаат дека јазикот ја создава литературата, ама и таа го создава него, не трошам зборови – тие се мртви годови од стеблото на Конески. Но ќе потрошам зборови за бирократите во културата. Имено, откако ми мина нервозата, решив да положам лекторски испит, за натаму да можам сам да си ги лекторирам книгите.
Заминав во Министерството за култура (таму се пријавуваа сите што сакаа да положат лекторски испит) и на госпоѓата задолжена за тоа ѝ реков кој сум и што сакам. Не ме препозна, иако во тоа време веќе бев професор и писател кој не беше непознат. Го запиша моето име, ја погледна дипломата и рече: „Немате право да полагате лекторски испит“. „Зошто?“, прашав. „Затоа што не сте дипломирале македонски јазик, туку општа и компаративна книжевност“. „Да, но јас сум веќе доктор по филолошки науки! И професор сум на Катедрата за македонска книжевност!“, реков. „Законите се такви“, рече таа. „Кој е претседател на таа комисија?“, прашав, решен да му се јавам и да му кажам за оваа глупост. „Чекајте да видам. Нова е комисијава, од пред некој ден“. Потоа рече: „Трајко Стаматоски“. А потоа скокна како попарена: „Ама вие навистина не можете да полагате! Па, член сте на комисијата!“
Немаше потреба од коментар. Можеле барем да ме известат дека сум член. Макар што остана нејасно: како некој што нема возачка дозвола ќе им издава дозволи на други? Му се јавив истата вечер на Трајко. Слатко се изнасмеа со онаа негова заразна грлена смеа и рече: „Па, ништо, ќе те исклучиме од комисијата додека положиш, па ќе те вратиме. Закон си е закон“. Другиот ден ми се јавија од Министерството. Се извинуваа. На маса ме чекаше сертификат потпишан од Трајко. Но досега не сум го искористил тоа право: од почит кон него и неговиот гест. За сѐ што пишувам, се консултирам со добри лектори, пријатели. Таква ни е државата: без пријател ни во јавно веце не те пуштаат, камоли во институција. Камоли пак да пишуваш книга.
