Раното детско образование е темел на социоекономскиот развој на една нација, но Македонија се соочува со сурова реалност. Стапките на запишување во предучилишните установи се исклучително ниски, а сиромаштијата меѓу младите е алармантно висока. Време е да го промениме тоа со имплементација на условени кеш трансфери (УКТ) за зајакнување на раното детско образование и грижа (РДОГ). Овој пристап, кој се покажал успешен во земји како Бразил и Мексико, може да го обезбеди потребниот поттик за да се осигури дека секое дете во Македонија добива фер почеток во животот.
До 2022 година, само 40 отсто од децата на предучилишна возраст во Македонија се запишани во образовни програми. Споредете го ова со препорачаните 95 отсто на Европската Унија и јасно се гледа разликата. Оваа ситуација е влошена од фактот дека 30,3 отсто од нашите деца на возраст од 0-17 години живеат во сиромаштија, што сериозно го ограничува нивниот пристап до квалитетно образование и идни можности.
Основниот проблем лежи во финансиските бариери. Јавните предучилишни трошоци изнесуваат во просек 35 евра месечно, покривајќи само трошоци за храна. Приватните предучилишни трошоци можат да се движат од 150 до 500 евра месечно, што е товар премногу тежок за многу семејства. Овој финансиски притисок особено ги погодува руралните средини и семејствата со пониски приходи, поттикнувајќи циклус на образовна нееднаквост и социоекономска разлика.
И покрај стабилниот економски раст, Македонија сè уште се соочува со висока невработеност меѓу младите, што попречува одржлив економски развој и социјална кохезија. Разликите во запишувањето во предучилишните установи се очигледни. Само 0,3 отсто од децата од најсиромашниот квинтал се запишани во предучилишно образование, во споредба со 55,9 отсто од најбогатиот квинтал. Помалку од 5 отсто од ромските деца и децата со посебни потреби учествуваат во предучилишните програми. Урбаните области имаат повеќе од шест пати поголеми стапки на запишување во предучилишните установи во споредба со руралните. Од 80 општини во Македонија, 15 немаат никакви предучилишни установи.
Напорите на претходната влада, како обезбедување бесплатни предучилишни услуги за деца на самохрани родители или старатели од март 2018 година се за пофалба, но недоволни. Трошоците за РДОГ во Македонија беа само 0,34 отсто од БДП во 2020 година, значително помалку од просекот на ОЕЦД од 0,8 отсто.
Македонија претходно експериментираше со УКТ-програми насочени кон зголемување на запишувањето во средните училишта. Овие иницијативи успешно ги зголемија стапките на запишување кај економски загрозените групи, што ја нагласува можноста на финансиските стимули за поттикнување на образовното учество. Сепак, овие програми не успеаја да обезбедат редовно присуство, што ја нагласува потребата за поопфатен пристап што комбинира финансиска поддршка со мерки за одржување на ангажманот.
Гледајќи надвор од нашите граници, гледаме успешни модели во Бразил и Мексико. Програмата „Болса ескола“ во Бразил значително ги намали стапките на напуштање на училиштата, додека програмата „Прогреса“ во Мексико го зголеми запишувањето во училишта, особено кај девојчињата. Овие програми ни нудат една важна лекција. Додека финансиските стимули можат да ги доведат децата во училиштата, подобрувањето на квалитетот на образованието е од суштинско значење за да ги задржи таму и да им помогне да успеат.
За Македонија, имплементацијата на УКТ-програмата преку рамката за проблем-ориентирана итеративна адаптација (ПДИА) нуди ветувачко решение. ПДИА-пристапот се фокусира на идентификација на локалните проблеми, експериментирање со решенија и приспособување врз основа на повратни информации во реално време. Овој метод осигурува дека УКТ-програмата не е само технички издржана туку и политички поддржана и организациски применлива.
Технички коректна: Предложената УКТ-програма треба да ги усогласи финансиските стимули со специфични образовни и социоекономски исходи. Не е доволно само да се зголеми запишувањето. Мора да се осигуриме дека децата добиваат квалитетно образование што ги подготвува за иднината. Ова вклучува подобрување на обуката на наставниците, модернизација на наставните планови и подобрување на училиштата.
Политички поддржана: Успехот на УКТ-програмата зависи од широка поддршка од засегнатите страни. Владини агенции, образовни институции, невладини организации, меѓународни организации и локални лидери мора да соработуваат. Вклучувањето на медиумите е клучно за одржување на јавната поддршка, а адресирањето на загриженоста на меѓународни организации во однос на корупцијата може да обезбеди стабилност на програмата.
Организациски применлива: Јасни распределби на улогите и структурирани имплементациски стратегии се од суштинско значење. Создавањето посебен фонд за УКТ, дополнет со меѓународни донации, може да обезбеди стабилни финансиски ресурси. Подобрувањето на меѓусекторската комуникација и користењето на локализирани стратегии за ангажирање исто така би придонеле да ја осигурат успешноста на програмата.
Време е да дејствуваме. Имплементацијата на УКТ-програмата во Македонија може да го трансформира раното детско образование, осигурувајќи дека секое дете, без оглед на неговата социоекономска заднина, има пристап до квалитетно предучилишно образование. Ова не е само за образованието, ова е за прекинување на циклусот на сиромаштија и поставување на нашите деца на пат кон посветла иднина.
Со инвестирање во нашите најмлади граѓани, инвестираме во иднината на Македонија. Придобивките од раното детско образование се простираат далеку надвор од училницата, придонесувајќи за порамноправно и просперитетно општество. Да го направиме овој чекор заедно и да осигуриме дека секое дете во Македонија има можност да успее.
Стефан Вељановски
Авторот е доктор по економски науки
