Во своето обраќање на форумот ГЛОБСЕК, претседателката Урсула фон дер Лејен ја истакна позицијата на Европската Унија за украинскиот конфликт, притоа воведувајќи клучна нова иницијатива за раст за Западен Балкан. Импликациите на овој план за Западен Балкан, конкретно за Македонија, се интригантни и вредат да се анализираат од теоретска гледна точка за да се добие подобро разбирање зошто ЕУ го избра токму овој план.
Планот за раст на Фон дер Лејен е изграден на четири столба, од кои секој носи економски импликации што би можеле да ја прекројат иднината на Македонија.
Столб I
Првиот столб се обидува да го приближи Западен Балкан до единствениот пазар на ЕУ. Од економска гледна точка, ова може значително да ги зајакне трговските перспективи на Македонија, што потенцијално ќе доведе до зголемен раст на БДП. Ова е поддржано од неколку економски теории, особено од теоријата за компаративна предност и економиите на обем.
Теоријата на компаративна предност сугерира дека земјите треба да се фокусираат на производство на стоки и услуги што можат да ги произведуваат поефикасно од другите земји. Со добивањето пристап до единствениот пазар на ЕУ, Македонија би можела да се фокусира на извоз на стоки и услуги во кои има компаративна предност, зголемувајќи ја својата економска ефикасност и доведувајќи до потенцијален раст на БДП.
Теоријата на економии на обем е уште еден релевантен економски принцип. Како што се зголемува обемот на производството, просечните трошоци за производство на секоја единица се намалуваат. Со пристап до поголем пазар од 450 милиони потрошувачи, македонските фирми би можеле да произведуваат и продаваат стоки во поголем обем, а со тоа да ги намалат просечните трошоци и потенцијално да ја зголемат профитабилноста. Ова е особено релевантно за индустриите како е-трговија или сајбер-безбедност.
Теоријата за ендоген раст исто така може да биде применлива. Оваа теорија ја нагласува важноста на знаењето и иновациите во поттикнувањето на одржливиот економски раст. Со учество на единствениот дигитален пазар на ЕУ, Македонија може да поттикне иновации и технолошки напредок, што ќе доведе до долгорочен економски раст.
Столб II
Вториот столб се фокусира на продлабочување на регионалната економска интеграција, која е поддржана од неколку економски теории, особено теориите за економска интеграција, гравитацискиот модел на меѓународната трговија и новата економска географија.
Теоријата на економската интеграција тврди дека земјите во еден регион можат да имаат корист од намалените трговски бариери, хармонизираните регулативи и зголемената соработка. Оваа теорија укажува дека таквата интеграција може да доведе до зголемена трговија и странски директни инвестиции (СДИ), што ќе доведе до подобрување на економските перформанси за сите вклучени земји.
Гравитацискиот модел на меѓународната трговија укажува дека поголемите економии и оние што се поблиску една до друга имаат поголема веројатност да тргуваат меѓу себе. Според овој модел, со продлабочување на економската интеграција, Македонија би можела да ја зголеми трговската размена со другите земји од Западен Балкан и поголемите европски економии, поттикнувајќи го сопствениот економски раст.
Новата економска географија нуди увид во тоа како економската интеграција може да доведе до создавање нови економски можности. Намалувањето на трговските бариери и промовирањето на интеграцијата може да доведе до концентрација на економската активност во одредени области, создавање „економии на агломерација“ и промовирање на регионалниот развој.
Теоријата за „прелевање на СДИ“ советува дека зголемените странски директни инвестиции, како резултат на поголема регионална интеграција, може да доведат до позитивни прелевања во земјата домаќин. Овие можат да дојдат во форма на трансфер на технологија, формирање човечки капитал и други подобрувања на продуктивноста.
Столб III
Третиот столб се однесува на забрзување на фундаменталните реформи. Овде повикот за независно судство, транспарентни јавни набавки и зајакната борба против корупцијата одекнува со долгогодишните препораки на економистите за подобрено управување и градење институции. Ова е поддржано од теоријата на институционална економија, примарно фокусирана на улогата на институциите во обликувањето на економското однесување и теоријата на одржлив развој.
Институционалната економија укажува дека структурата и квалитетот на институциите – како што се судскиот систем и процесите за јавни набавки – играат значајна улога во економските перформанси. Овие институции помагаат да се создаде предвидлива средина, со што се намалуваат неизвесноста и трансакциските трошоци, со што се поттикнува економската активност. Згора на тоа, ефективни институции, како што се оние што се борат против корупцијата, можат да ја зголемат економската ефикасност и да го поттикнат економскиот раст преку промовирање правичност и конкуренција. Затоа, повикот за независно судство, транспарентни јавни набавки и засилени антикорупциски напори резонира со принципите на институционалната економија.
Акцентот на реформите на пазарот на енергија е усогласен со теоријата на одржлив развој. Според оваа теорија, економскиот развој треба да ги задоволи потребите на сегашноста без да се загрози способноста на идните генерации да ги задоволат сопствените потреби. Транзицијата кон поразновиден пазар на енергија базиран на обновливи извори е клучен чекор кон одржлив економски развој. Теоријата за одржлив развој ја нагласува потребата од интегрирање на размислувањата за животната средина во економското планирање и донесување одлуки.
Столб IV
Конечно, ветувањето за зголемено претпристапно финансирање може да ѝ обезбеди на Македонија суштински капитал потребен за олеснување на овие реформи и инвестиции. Зголеменото финансирање може да го стимулира економскиот раст, да го намали фискалниот притисок и да обезбеди тампон против економските шокови, усогласувајќи се со теоријата на фискален федерализам и концептот на кејнзијански фискален стимул.
Теоријата на фискален федерализам, која ги вклучува фискалните односи помеѓу различните нивоа на власт, сугерира дека поголемите, централни тела (како ЕУ) можат да обезбедат јавни добра поефикасно во некои случаи и можат подобро да се справат со стабилизацијата и прераспределбата. Така, претпристапното финансирање од ЕУ може да се смета како фискален трансфер од федерално тело на помал регионален ентитет за да се олеснат потребните инвестиции, реформи и споделување на ризикот.
Кејнзијанскиот концепт на фискален стимул предлага дека државните трошоци може да го стимулираат економскиот раст, особено за време на периоди на економска криза или бавен раст. Според оваа теорија, приливот на средства од ЕУ може да послужи како економски стимул, зголемување на агрегатната побарувачка, поттикнување инвестиции, отворање работни места и на крајот поттикнување на економскиот раст во Македонија. Овој концепт е особено релевантен во време на економска несигурност или пад, бидејќи зголеменото трошење на владата може да помогне да се надомести намаленото трошење на приватниот сектор.
Генерално, планот за раст на Фон дер Лејен за Западен Балкан претставува сеопфатен пристап за стимулирање на економскиот раст и развој во регионот и сигнализира позитивна иднина за Македонија. Сепак, успехот на оваа иницијатива ќе се фокусира на ефективна имплементација, вклучувајќи ја и способноста на владата да ги преземе неопходните реформи и соодветно да управува со очекуваниот прилив на финансиски средства за да ги претвори во одржлив економски раст.
Авторот е доктор по економски науки
Стефан Вељановски
