И во мое време, во времето на вчерашниот изумрен свет, имаше кафулиња, а имаше и дискотеки. Главната карактеристика на тие простори и денес е – да се откажеш од говорот и да се свртиш кон невербална комуникација: танц, „шмекање“ со поглед, понекогаш и туркање, дури и тепачка. Попусто викаш да те чујат: си го згрешил местото ако си дошол за разговор. Во тоа време постоеше, се разбира, како и денес, едно сакрално, а сепак профано место за разговор – кафеаната. Со таа разлика што денешниве кафеани стануваат сè повеќе „фенси“, што би рекле моите деца, а тоа за мене значи – добиваш помалку јадење ама во огромна чинија. Носачот на храната станува поважен од самата храна, чист формализам. Но тоа не е сè; за жал, во денешниве кафеани сè повеќе навлегува синдромот кафуле-диско – најчесто и таму има гласна музика, така што од муабетењето нема ништо. Јадеш и пиеш. И молчиш. Па, кога ќе дојдеш дома и ќе кажеш „се видов со тој и тој“, ти кажуваш буквална вистина – само си се видел со некого, не си разговарал.
Во стариот свет, за разговор постоеја кафеани што не беа фенси, туку ги викавме „биртии“. Тоа подразбираше место заборавено од светот кој сака прегласна амбиентација, место со секогаш празни маси за добредојде. Тие маси имаа обично карирани чаршафи, со сини или црвени коцки, продупчени од цигари што го промашиле пепелникот или паднале од него, запалени па заборавени. Подразбираа и специфичен мирис на утринска чорба, на оцет со магдонос и лук, како и застоен воздух од никотинот и дионизиските испарувања од претходната ноќ. И, се разбира, подразбираа класичен келнер, облечен во црн костум со бела кошула и црна пеперутка-машна, кој носеше префрлена бела крпа околу левата рака, имаше паричник со десетина прегради што се растегнуваше како хармоника, стоеше во став мирно покрај шанкот, и доаѓаше ВЕДНАШ штом седнеш на масата.
Тие кафеани беа место за разговор, за Платонови дијалози. Таму се филозофираше, се мудруваше, се тераше скопската боемија, се склучуваа зделки, се развиваа театарски претстави, филмски сценарија, се склучуваа издавачки договори, а често се водеа и книжевни и уметнички полемики, со доста повишен тон, ама секогаш со аргументи. Тие кафеани беа мали амфитеатри и мали универзитети, во зависност од „тимот“ што играше за таа кафеана. Како студенти, кога ќе ни завршеа часовите, редовно одевме на „дополнителна настава“ во култната кафеана под ДПМ (Друштвото на писателите на Македонија), „Јоле“. Беше привилегија да дишеш ист воздух со еден Гане Тодоровски, Анте Поповски, Петре М. Андреевски, Атанас Вангелов, со режисерот Љубиша Георгиевски, со тогаш најстариот артист Тодорче Николовски (почина на возраст од 97 години) и цела галерија ликови-великани на нашата култура. И бидејќи видоа дека сме „редовни студенти“ на нивните книжевни сеанси, расправи и полемики, дека секогаш ја избираме најблиската маса до нив за да слушаме што зборуваат, понекогаш ќе ни укажеа највисока чест – ќе нè поканеа на нивната маса. Таму слушавме непроценливи нешта кои на предавањата не можеа да се слушнат – на пример, зошто Езра Паунд, и покрај фашистичките убедувања, може да се смета за голем поет, и дали идеологијата може или не може да се издвои од книжевното дело; имаше ставови и про и контра, ама секогаш силно аргументирани. На овие наши боеми и вонакадемски учители ќе им посветам посебни колумни, но овде ги воведувам како ликови без кои кафеаната немаше да има силна секундарна образовна функција. Денес не гледам ниедна таква кафеана со живи уметнички икони каде што би можел да ги сретнеш, допреш или да поразговараш со нив. А најмалку да се почувствуваш како во амфитеатар.
Веќе пишував дека еден од најубавите периоди во мојот живот е оној кога паралелно студирав и работев во „Студентски збор“. Издвоив тогаш една фигура што влијаеше клучно врз мене како новинар и од која ги научив првите тајни на новинарството, од пишувањето обична вест до коментарот и полемиката („не покажувај сè што знаеш во првиот полемички текст, зашто муницијата и аргументацијата се чуваат за понатаму, кога противникот ќе помисли дека не знаеш и ќе помине во напад“). Тоа беше Роберт Шотаровски, мојот прв уредник, човек со тиркизни очи и иста таква кристална, чиста но кршлива душа. Роби ми ја откри и кафеаната „Карпош“, омиленото собиралиште на новинарската екипа на „Студентски збор“, особено кога ќе се „подигнеа“ хонорарите. Таа кафеана за „Студентски збор“ беше истото она што беше „Јоле“ за ДПМ. Во „Карпош“ се договараа теми за следниот број, се предлагаа соработници, се укажуваше на грешките, се кажуваа анегдоти од новинарските и уметничките кругови, се откриваа тајните на новинарството… Тоа беше мала школа на новинарството, но и на животот.
Дека беше школа и на животот докажува само една епизода (вградена е во мојот роман „Вештица“, ама таму му се случува на друг лик). Таа епизода открива една огромна животна мудрост: не расправај се под алкохол, а најмалку со келнер. Тито келнерот (така се викаше, не му беше тоа прекар) беше скопска легенда уште од прочуеното култно боемско седиште во седумдесеттите години – „Букет“ крај „Нова Македонија“, а потоа и од „Карпош“. Од врата, небаре психијатар, знаеше во каква емотивна боја си дента. Нас од „Студентски збор“ многу нè сакаше, навиваше за нас и веруваше дека сме новата интелектуална елита на Македонија. Кога ќе дојдеше време за плаќање, секогаш велеше: Да наплатам од око или да правам сметка? Ние редовно велевме „од око“, зашто така секогаш ни попушташе, ја смалуваше сметката, што значи дека нè честеше секогаш барем по една тура. Е еднаш, ѓаволот сакаше јас, осоколен од психотропните благословени супстанции, откако Тито пресмета „од око“, да се побунам и да кажам дека сметката е висока. Тоа беше навреда за Тито. Направи друга сметка, со „цифри“ и излезе многу поголема од првата. Потоа ми беше срам да влезам таму: Тито знаеше да дава и вересија.
Еден ден, додека штракав на машината во редакцијата, одеднаш, од нигде никаде и ненајавена, влезе една моја некогашна љубов, која живееше во друга држава. Дошла да ме изненади. И ме изненади: во џебот немав ни ситен мангар, а платата доаѓаше допрва за седум дена. Ја поканив на кафе во бифето „Карпош“, сметајќи дека Тито веќе ми простил, дека ќе се смилува и ќе ми даде вересија. Влеговме во „Карпош“, Тито дојде и, иако беше некако студен, ја прими нарачката и нè послужи. Кафето се престори во ручек, сметката растеше, и јас неколкупати станував божем до тоалет, а всушност да го замолам Тито, кој стоеше крај шанкот, да платам утре-задутре. Но при секое мое станување тој влегуваше во кујната и избегнуваше секаков контакт. Девојката забележа дека често одам во тоалет, на што одговорив дека сум настинат. И кога третпат станав, а тој повторно се скри во кујната, ми стана јасно дека ќе се посрамотам пред гостинката и дека сум – готов.
Се препуштив на Бога и судбината. Дојде време да се стане, Тито ја донесе сметката, мене срцето ми тропаше како Гарабет Тавитјан на своите сонор-тапани, кога Тито рече: „Еве, господине Венко, да ви вратам кусур. Онаа крупна банкнота што ми ја дадовте кога одевте во тоалет, едвај ја раситнив!“ И ми изброја кусур од пет илјади и нешто динари, што значеше дека наводно сум му дал десетилјадарка кога сум одел во тоалет. Имав пари за уште честење! Што да кажам? Поубава лекција од човештина не сум добил ни од родителите, ни од школите. Тоа е лекцијата на Тито келнерот. Денес нема веќе такви луѓе. Ако во иднина вештачката интелигенција ја преземе работата на келнерите, не би ми избројала и кусур во вересија. Затоа, слава му на Тито келнерот, не на АИ. Меѓу Тито и АИ, го бирам – Тито.
