Настани, симболи, алузии
Ќе ви раскажам денес три носталгични приказни. Всушност, не се приказни туку вистини што сум ги прочитал, слушнал или видел.
Познатиот турски сликар Фахир Аксој бил роден во Битола, на почетокот на 20 век. На седум години со родителите заминува во Турција. По 70 години, за првпат се враќа во Битола да ја посети својата родна куќа. Се сеќава само на едно дрво во дворот околу кое си играл. Ја пронашол куќата што се задржала во неговата меморија. Од новите сопственици побарал неколку часа да го остават сам во дворот. Откако сите се повлекоа, Аксој почнал да танцува околу дрвото, се вртел околу него, го бакнувал и му ги пеел песните кога бил дете. По ова видување на куќата и по ритуалот околу дрвото, стариот господин Фахир закрепнувал пиејќи црн чај. Им се заблагодарил на домаќините и на Алах што си го остварил сонот. На крајот рекол дека со ова доаѓање во Битола, со песните што ги испеал околу дрвото, го затворил животниот круг и дека може спокојно да умре. Пет години потоа починал.
Втората приказна ми ја има раскажано Мичо Божиновски роден во Егејска Македонија, во гранично село блиску до Битола.
Мојот пријател Мичо Божиновски, родум од едно село до Лерин, ми ја раскажа оваа вистина. Откако олабавиле пасошките контроли на грчката граница, неговиот стрико го молел да го однесе во родното село зашто имал да откопа нешто многу важно. По шеесетина поминати години, човекот, доста подостарен, повторно се нашол во селото. Веднаш, уште пред да оди кај роднините, почнал да бара двор со камена ограда и дрво – висока круша. Мичо, мислејќи дека можеби стариот бара грне злато, се движел со него. Стигнале до еден ѕид, нашле трупец од одамна пресечената круша и стариот, тресејќи се целиот, почнал да копа со лопатата што ја носел од Скопје. И што откопал: ја откопал скриената пушка кога како млад војник ја закопал вечерта пред да побегне за Македонија. И рекол – ова го сонував цел живот. И тајно си ја вратил дома. Бил крпа жолт, се тресел како прат цело време додека ја минале границата во правец на Македонија.
Третата приказна е моја лична. Жал ми е што не ја запишав тогаш, но ја оживувам по сеќавање сега.
Во средината на деведесеттите години, со госпоѓата Дрита Карахасан, тогашна главна уредничка на весникот „Бирлик“, бевме на гости во Турција. Во Измир, домаќини ни беа колегите од регионалниот весник. Од спротивната страна од Измирскиот Залив (Егејско Море) се наоѓа општината (град) Каршијака, развиена општина, богат дел од Измир. Во педесеттите години од дваесеттиот век кога Турците масовно се иселувале од Македонија во Измир и Каршијака свој нов дом нашле околу три илјади доселеници. Меѓу нив најмногу од Велес и велешките села, за што сведочи и збратимувањето меѓу Велес и Каршијака.
Дрита нѐ однесе во Каршијака на гости кај еден нејзин пријател и пријател на Македонија. Нѐ пречека еден многу пријатен господин кому не му го запаметив името. Во големата гостинска соба со миндери, го видов големиот ѕид (пет на два) насликан со уметничка слика. Не беше тоа некое неразбирливо уметничко дело. Не. Напротив. Сликата беше уметничка, оригинална сликарска репродукција од некогашна црно-бела фотографија направена во дворот на неговата куќа во родното село Кочилари, крај Вардар. Фотографија што ја понел кога заминувал од Македонија да ја има како спомен. На ѕидот беа насликани куќата со дворот, распрегната воловска кола, неколку грла жив добиток, неколку кокошки, две кучиња, расфрлани земјоделски алати, стог сено. Имав впечаток дека сето е насликано во природни димензии.
Домаќинот, во поодминати години, со благ збор, што е одлика на благороден и задоволен од животот човек, на мое интересирање ми го раскажа мотивот за потребата да го има дома тоа уметничко дело. Тоа е дел од мојот живот – ми кажуваше, незаборавен дел. Тоа што вие го гледате на ѕидот јас го сонувам и со отворени очи. Тоа кај мене не е носталгија, тоа е болка. Не е за младоста зашто уште бев дете, тоа е болка за нешто што не може да се објасни со зборови.
Тивкото долго патење на душата на сликарот под дрвото од детството, пушката на детето бегалец од Егејска Македонија, сликата од Каршијака, не може да се опишат никако поинаку, освен со зборот – носталгија. Именката носталгија се состои од два старогрчки збора: од ностос, што значи враќање и минато, и алгос (алгија), што значи болка, тага, за нешто што веќе не постои. И во македонскиот јазик под носталгија се подразбира силна тага, копнеж за напуштениот дом, за родното место или татковина, копнеж по минатото, кое заминало неповратно.
Ретко кој одолеал на мешавината од спомени и од емоции што се движат меѓу сонот и реалниот живот. Накратко, или просто речено – носталгијата не е жал само за родното место, за младоста туку и за старите добри времиња. Најверојатно и затоа колку човек старее толку станува поносталгичен, а со тоа можеби и понекритичен во просудбите за она што било или не било, кога се идеализира минатото на сметка на сегашното.
Од носталгија, тоа необјасниво медицинско чудо, од болката за минатите времиња за родниот крај или за татковината, верувале или не, денес низ светот се лекуваат милиони. Носталгијата, која уште се нарекува и „хипохондрија на срцето“, во минатото била третирана како болест што се обидувале да ја лекуваат со пијавици, со дози опиум и разни тревки. Развиената медицина покажа дека е неизлечива болка и на модерната доба.
Тие чувства, тие сеќавања за убавото (како и за лошото) никој никому не може да му ги одземе, ниту да му ги забрани. Тие, конечно, помагаат да не заборавиме кои сме биле и кои сме. Како што меѓу нас има мнозина што се носталгични по минатото, така, најверојатно, некои идни генерации ќе бидат носталгични за ова денес. Некој друг ќе пишува за новите носталгичари, за оние што овие години се иселуваат од Македонија и кои, барем на почетокот, своите болки и копнежи за домот или за сопствената земја ги „лекуваат“ преку електронска пошта, преку скајпови, фејсбуци, твитери и слични технолошко-комуникациски олеснувачи на душата.
