Ќе дозволиме ли филетизмот да стане наше проклетство? (3)
Насловот на прв поглед звучи парадоксално: Може ли навистина да се поврзе духовната офанзива од XIX век со економската стратегија на XXI век? „Грчкиот рецепт“ најчесто се користи за да опише еден модел на влијание – експанзија преку банки, енергетски компании и трговски синџири, со цел економијата да стане продолжена рака на политиката. Две појави што на прв поглед изгледаат неспоиво – егзархизмот како духовна и културна борба за национално влијание и „грчкиот рецепт“ како економска или финансиска стратегија. Едното бугарско, другото грчко! Сепак, токму во нивната споредба се открива континуитетот: и едното и другото претставуваат начини на проектирање моќ врз Македонија и Македонците. Проповедта и учебникот некогаш, банката и капиталот денес; духовна хегемонија тогаш, економска и политичка зависност сега.
КАКО ЕГЗАРХИЗМОТ ЕВОЛУИРАШЕ ВО НЕОЕГЗАРХИЗАМ?!
Егзархизмот се појави со формирањето на Бугарската егзархија со султански ферман (декрет) на османлискиот султан Абдул Азиз во 1870 година. Иако формално се претставувало како прашање на црковна самостојност, суштината на движењето била национално-идеолошка: преку цркви, училишта и културни центри да се шири бугарската национална свест, особено во Македонија и Тракија. Егзархијата станала главниот инструмент на „меката моќ“ на бугарскиот национален проект.
Овој феномен не може да се разбере без потсетување на укинувањето на Охридската архиепископија во 1767 година. Таа древна институција, која повеќе од седум века претставувала духовен и културен столб на македонските земји и Македонците, била укината по барање на Цариградската патријаршија со султански ферман (декрет) од османлискиот султан Мустафа III (1757–1774). Со тоа Македонија остана без сопствена црковна институција и била изложена на силна грчка хегемонија. Егзархијата се појавила како продолжение на идејата за духовна автономија, но во функција на бугарскиот национален проект.
На крајот на XIX и почетокот на XX век, класичниот егзархизам постепено ја изгуби својата религиозно-културна форма. Политичките превирања, новите државни граници и поделбата на Македонија ја потиснале нејзината улога. Но, логиката на егзархизмот – користење „мека моќ“ за политичко влијание – не исчезнала. Таа само се трансформирала.
Во современи услови се појавува т.н. неоегзархизам: стратегија што ја продолжува целта на историскиот егзархизам, но со нови методи. Наместо духовни и образовни институции, денес средствата се банки, инвестиции, медиуми и политички проекти. Од црква и училиште – кон економија и капитал; од духовно влијание – кон економска и геополитичка зависност.
Со тоа, неоегзархизмот може да се дефинира како модернизирана форма на старо начело: надворешните сили продолжуваат да проектираат влијание врз Македонија, но во јазикот на глобализираниот XXI век.
ГРЧКИОТ РЕЦЕПТ НА БОЈКО БОРИСОВ
Во политичкиот речник на Балканот, фразата „грчки рецепт“ означува многу повеќе од метафора. Таа упатува на добро позната стратегија: користење на економијата како инструмент на политичко влијание. Грција уште од 1990-тите години ја применуваше оваа формула, проширувајќи се на балканските пазари преку банки, енергетски компании и трговски синџири. На тој начин успеа да изгради позиција на регионален економски фактор, кој лесно ја преточуваше економската зависност во политички капитал.
Оваа стратегија најдобро се согледува во случајот на „Окта“, македонската нафтена компанија што во 1999 година беше купена од грчки инвестициски интереси. Со контролата врз „Окта“, Грција стекна клучна економска позиција во Македонија и со тоа влијание врз снабдувањето со енергија, што неизбежно носеше и политичка димензија. Слични процеси се случија и со грчките банки, телекомуникациски оператори и трговски мрежи, кои ја претворија економската експанзија во политичка алатка – „рецепт“ што се покажа како исклучително ефикасен. Но би сакал да истакнам како паралела, доколку Македонија беше во ЕУ и доколку монополот на „Окта“ се докажеше (од страна на Европската комисија и Европскиот суд на правдата) како злоупотреба на пазарната позиција со политички ефекти, штетата за државата би можела да се движи во рамките од 2 до 4 отсто од БДП преку санкции, оштети и компензации за нарушениот пазар. За мала економија како македонската, тоа би значело огромен товар со потенцијално катастрофални буџетски последици. Но доброто е што сѐ уште сме надвор од игра за членка на Европската Унија и оваа ситуација е сега за сега невозможна.
Но да се вратиме на темата, уште во 2009 година тогашниот бугарски премиер Бојко Борисов јавно најави дека ќе го примени „грчкиот рецепт“ во Македонија. Со оваа изјава тој всушност призна дека економијата е најмоќниот модерен инструмент за влијание. Но кога „грчкиот рецепт“ се пресели во „бугарска кујна“, стана само неуспешен обид да се копира успешен модел во услови на многу послаба економска основа. Грција во својата експанзија имаше стабилни банки, силни корпорации и членство во Европската Унија, што ѝ овозможуваше да настапува како регионален економски играч. Бугарија, напротив, иако можеше да се повика на истата стратегија, не располагаше со истите ресурси. Затоа, „грчкиот рецепт“ остана повеќе како политичка декларација и амбиција, отколку како реална практика, но, за жал, каков таков тој профункционира во Македонија сега и од бугарска страна.
Бугарските инвестиции во Македонија пред изјавата на Борисов од 2009 година беа релативно ограничени и најчесто концентрирани во помали трговски и услужни компании. Бугарија немаше значајно присуство во клучните стратешки сектори, за разлика од Грција, која веќе беше доминантна во банките, енергетиката и трговските синџири. По изјавата на Борисов, иако се најавуваа „грчки рецепт“ и засилено економско присуство, реалноста остана скромна. Бугарски капитал навлезе во одредени сектори – како трговија, ИТ-услуги (поставувањето надзорен видеосистем пред македонската влада и Министерството за внатрешни работи, проследено со огромна реклама на бугарската „приватна“ компанија спроти зградата на македонската влада, не е само технички потег, туку манифестација на моќ), градежништво, банки и осигурителен и финансиски сектор. Вкупниот обем на бугарски директни инвестиции во Македонија се проценува на околу 412 милиони евра. Најголемите структурни активности поврзани со Бугарија се инфраструктурни проекти, делумно финансирани или поддржани од ЕУ, додека приватните инвестиции биле најголеми во 2010 година (19 отсто), а потоа се намалиле на 11 отсто во 2020 година.
Значајно е да се нагласи дека изјавата на Бојко Борисов за примена на „грчкиот рецепт“ во Македонија била дадена токму пред членови на Македонската патриотска организација (МПО) во САД во 2009 година. Овој контекст не е случаен. МПО, иако историски претставувана како организација на Македонци во емиграција, во текот на XX век во голема мера беше ставена во функција на ширење на бугарската национална кауза меѓу дијаспората. Фактот што Борисов ја изнесе својата визија пред оваа публика покажува дека неговата порака не беше само внатрешна економска стратегија туку и дел од поширока политичко-дијаспорска комуникација. Преку МПО, бугарската државна политика наметнуваше легитимитет на своите аспирации кон Македонија, користејќи ја дијаспората како посредник и како симболична поткрепа на тие намери. Затоа, објавата на „грчкиот рецепт“ во ваков контекст може да се сфати како јасна декларација дека Софија сака да ја продолжи традицијата на егзархиското влијание, но во нова економска форма.
Клучното прашање е дали практиките на економска експанзија што се користат како политичко оружје се во согласност со европските правни принципи. Европскиот суд на правдата во Луксембург постојано ги потврдува начелата на слободна конкуренција, рамноправност меѓу државите и недискриминација. На пример, во случајот Commission v Germany (C-112/05), Судот оцени дека државното задржување на таканаречените „златни акции“ во „Фолксваген“ претставува нарушување на слободното движење на капиталот и беше поништено како спротивно на членот 63 од Договорот за функционирањето на ЕУ.
Овие „златни акции“ беа посебен вид државно учество што ѝ овозможуваше на германската држава да има право на вето и несразмерно влијание врз одлуките на компанијата, иако не поседуваше мнозинство од акциите. Со тоа, Берлин имаше привилегирана позиција да управува со стратегијата на „Фолксваген“, а индиректно и со целата групација во која спаѓаат „Ауди“, „Порше“, „Шкода“, „Сеат“, „Ламборгини“, „Бентли“, „Бугати“, „Дукати“ и други. Значи, државната контрола не се ограничуваше само на „Фолксваген“ како фирма, туку имаше потенцијал да влијае врз целиот европски автомобилски сектор.
Токму оваа логика може да се примени и на македонскиот контекст. Кога Грција преку својот капитал ја презеде „Окта“, таа не стекна контрола само врз една нафтена рафинерија, туку индиректно врз целата енергетска инфраструктура на Македонија. Енергетиката е стратешка алка од која зависат индустријата, транспортот и домаќинствата. Со тоа, како што германската држава преку „Фолксваген“ можела да влијае врз широк автомобилски сектор, така и Грција преку „Окта“ имаше потенцијал да влијае врз целата македонска економија.
Во европски правен контекст, оваа концентрација на моќ би се сметала за злоупотреба на доминантна позиција и би била санкционирана со високи казни и обврска за отстранување на монополската состојба.
Каде сме ние во овој свет?!
Неоегзархизмот по „грчки рецепт“ на Грција и Бугарија изгледа како обид за повторување стари шеми на влијание врз Македонија, но со нови средства – инвестиции, банки и политички условувања. Сепак, тоа повеќе личи на донкихотска авантура отколку на реална стратегија. Како што Дон Кихот се борел со ветерници мислејќи дека се џинови, така и Атина и Софија се обидуваат да наметнат модели од XIX и XX век во услови на XXI век – време на европска интеграција, глобален пазар и нови геополитички рамнотежи.
Она што го забораваат „нашите душегрижници“ е дека ова е наша земја – земја на Македонците. Без разлика на сите туѓи рецепти и хегемонии, ние сме и ќе останеме господари и на земјата и на небото над нас. Историјата нè учи дека македонскиот идентитет и стремеж кон слобода не можат да се поништат со никаква банка, ниту со никаква инвестиција. И во иднина, ова ќе остане темелот врз кој Македонија ќе ги гради својата самостојност и својата улога во новиот светски поредок.
За Македонија, овие обиди претставуваат предизвик, но и потсетник дека иднината не може да се гради врз стари хегемонии. Европа ја нуди алтернативата: рамноправност, транспарентност и недискриминација. Но светот денес се менува со невидена брзина. Се оформува нов мултиполарен систем во кој, покрај ЕУ, сè поголема улога имаат БРИКС, Африканската унија и други регионални блокови. Во тој контекст, „ветерниците на Балканот“ стануваат ирелевантни – анахрони обиди за контрола во еден свет во кој економските и политичките сојузи се редефинираат.
Затоа, неоегзархизмот по „грчки рецепт“ останува повеќе симбол на носталгија по изгубена моќ отколку ефективна закана. Излезот од оваа замка е јасен: Македонија мора да гради сопствена стабилност, да ја искористи европската перспектива, но истовремено да се отвори и кон новите азиски и африкански сојузи. Само така ќе престане да биде објект на стари рецепти и ќе стане субјект на новата глобална мултиполарност.
Тони Менкиноски
Авторот е адвокат
крај
