Во мозаикот на многу историски настани, вистината често се испреплетува со парчиња што се обидуваат да ја прикријат, да ја обезвреднат или, ако не може поинаку, барем да ја минимизираат
Тежнението за прекројување на историските факти е стара колку и историската наука. Точно е дека „учителката на животот“ ја пишуваат победниците, но точно е и дека ја пишуваат и поразените. И едните и другите ја истакнуваат „вистината“ во преден план онака како што ја сфаќаат и доживуваат, а често и во согласност со нивните идеолошки сфаќања и национални интереси. Во мозаикот на многу историски настани, вистината често се испреплетува со парчиња што се обидуваат да ја прикријат, да ја обезвреднат или, ако не може поинаку, барем да ја минимизираат. На фалсификувањето на историските вистини, сепак, најуспешно се спротивставуваат зачуваните архивски материјали, чија содржина спречува какво било фалсификување на историските факти, без разлика дали тие потекнуваат од победничката или од поразената страна. Во многу институции во Србија има илјадници архивски документи од бунтови, востанија и војни што ги воделе Србите во 19 и 20 век, меѓу кои има и многу чија автентичност не дозволува никакво прекројување на историските вистини.
Меѓу многубројните документи што се чуваат во Институтот за воена историја во Белград, Српската академија на науките и уметностите, архивите на Србија и Југославија и архивите на здруженијата што ги негуваат српските воени традиции се наоѓа и документот за капитулацијата на Бугарија во Првата светска војна. Иако го нема во историската литература и учебниците по историја, тој документ не дозволува никакво прекројување и манипулирање со фактите поврзани со преговорите за капитулацијата на Бугарија, иако бугарските историчари се обидоа да го прикријат текот на разговорот што францускиот генерал Франше д’Епере го имаше со нивните претставници.
Веднаш по пробивањето на Солунскиот фронт, во моментот кога на 25 септември 1918 година, француската војска влегла во Струмица, грчката војска влегла во Радовиш, а српската војска избила во областите на Пехчево и Царево Село, свесни дека секој отпор е бесмислен, Бугарите решија да побараат примирје. Значи „примирје“, а не капитулација, како што бугарските историчари го крстиле тој чин. А како течеше текот на преговорите меѓу бугарските претставници и генералот Франше д’Епере, најдобро се гледа од „Записите за бугарската капитулација од 29 септември 1918 година“. Автор на записот, чиј примерок се наоѓа во архивата на Здружението на воени доброволци 1912–1918 година, бил Константин Фотиадес, кој присуствувал на капитулантските преговори како офицер во Штабот на чесниот и легендарен француски генерал.
„Првиот парламентарец“, напиша Фотиадес, „офицер на бугарскиот Генералштаб, осамна на 26 септември со бело знаме во предниот сектор. Во име на генералисимот Тодоров (началник на штабот на бугарската врховна команда – ред. Р.Р.), а со согласност на императорот Фердинанд, побарал прекин на борбите за 48 часа… Франше д’Епере категорично одбил да го запре напредувањето на сојузниците. Но тој изјави дека е подготвен да прими делегати, опремени со пропишани овластувања, кои ќе дојдат да се информираат за сојузничките услови за потпишување на капитулацијата“.
Потоа, Бугарите се обиделе да интервенираат, како што понатаму наведува Фотијадес, преку нивниот пријател, американскиот генерален конзул во Софија, извесен Марфи, кој целата војна ја поминал во Бугарија, на која САД, инаку, не објавиле војна. И покрај тоа што Марфи се залагаше за бугарската кауза, инсистирајќи и тој да учествува во преговорите, Франше д’Епере остана цврст на својот став дека само претставници на Бугарија можат да учествуваат во капитулантските преговори.
Соочени со овој факт, Бугарите на 28 септември испратија делегација во Солун во состав: министерот за финансии Андре Љапчев, командантот на Втората армија, генерал Луков, техничкиот советник Радев и двајца офицери. Разговорите почнаа на 29 септември, а еве што буквално пишува за нивната содржина: „Тројца Бугари, со досадно инсистирање, се обидуваат на дискусијата да ѝ дадат карактер на сериозно објаснување. Немајќи ништо себеси да си префрлат, тие се преправаа дека им претставува задоволство што по кратка кавга повторно се нашле со нас на рамноправно ниво. Сите тројца ја презедоа истата тактика: да ја оставиме во заборав војната што ни предизвика толку многу несреќи што тие ги предизвикаа. Но генералот Д’Епере ја помеша нивната тактика со непопустлива учтивост. Ги потсети, не штедејќи ги, дека нема ништо спонтано во нивната кампања. Кога дојдоа во Солун, тоа го направија заради страшното, конечно соочување што ги носи победените пред победниците“.
Содржината на излагањето на Франше д’Епере не беше воопшто пријатна за Бугарите, но тие беа принудени од срам да ја наведнат главата пред неговите зборови. Во тој момент особено ги погоди веста за падот на Скопје. За жал, сојузниците не беа подготвени премногу строго да ги казнат Бугарите за тоа што во 1915 година ѝ забија нож во грб на Србија и се приклучија на антисловенскиот табор на императорите Вилхелм Втори, Франц Јозеф Први и Мехмед Петти. Во записот на Константин Фотијадес, таквиот став на сојузниците е објаснет вака: „Сојузниците сакаа Бугарија да добие лекција што никогаш нема да ја заборави. Ако правдата, која е секогаш безмилосна, само еднаш се покаже сурова, таа веднаш престанува да биде правда… Бугарите мораа да проголтаат многу горчливи апчиња што им ги сервираше енергичниот француски генерал“.
Овој дел од текстот од записите на бугарската капитулација најдобро го потврдува натамошниот тек на разговорот меѓу Бугарите и генералот Франше д’Епере. Во еден момент, имено, обраќајќи му се на генералот, министерот Љапчев снисходливо рече: „Стануваме ваши виртуелни сојузници“, но Д’Епере нагло го прекина со зборовите: „Нема шанси! Вие сте поразени и потчинете се на законот на победникот“. Потоа, Бугарите се обиделе да објаснат дека не треба да се гледаат како непријатели, бидејќи бугарскиот народ, наводно, не барал борба со Русија, Франција и Велика Британија, туку се трудел „да ги ослободи своите угнетени браќа во Македонија“. Многу членови на кабинетот на Малинов (Малинов, премиер на бугарската влада – премиер Р.Р.), зборуваа дека отворено работеле на зближување со Антантата.
„Вашите изјави“, го прекина Франше д’Епере, „ќе имаа вистинска вредност за нас доколку беа дадени пред 15 септември оваа година, пред нашата офанзива. Денес Бугарија е воено поразена. Таа треба само да се поклони“.
Гледајќи дека ѓаволот ја прифатил шегата, Бугарите снисходливо вложиле напори да ги натераат сојузниците да ветат дека во нивната земја нема да влезат српски војници, но тие замолкнале пред зборовите на решителниот француски генерал, кој рекол: „Сојузниците формираат група на народи, од кои едни се мали, други големи. Но сите се еднакво слободни. Ние го немаме она што го имаат Централните сили: банда слуги на сметка на Германија. Затоа, Србите и Грците ќе ја окупираат вашата земја исто како и големите сили“.
Зборовите на Франше д’Епере во врска со окупацијата на Бугарија не се остварија, бидејќи тој како војник беше принуден да се придржува кон политичките решенија, кои и Србија и Грција мораа да ги прифатат, иако неволно. Ваквиот став на политиката на сојузниците, како што објаснува Фотиадес, произлезе од нивната желба „што поскоро да се обноват мирот и добрососедските односи на Балканот“. Бугарите го дочекаа со олеснување и нескриена радост ваквиот расплет на настаните, прифаќајќи го без никаков разговор за сите други точки од капитулантскиот договор, кој го потпишаа на 29 септември 1918 година. Тие го потпишаа, значи, треба да се нагласи, Договорот за капитулација, а во никој случај, како што го преименуваа, Договор за примирје.
На крајот, да додадеме дека дволичноста, приклонувањето кон посилните и оставањето на цедило на истите тие кога ќе престанат да бидат моќни, биле правило на бугарското однесување во сите војни што ги воделе во дваесеттиот век – Втората балканска, Првата и Втората светска војна.
Радисав Ристиќ
(Политика.рс)
