Војната во Украина можеби ненамерно стави ветер во едрата на проширувањето на ЕУ, но луѓето од Западен Балкан треба да го видат тоа за да поверуваат. За време на неодамнешната посета на Брисел на разновидна група на граѓански организации од Косово и Србија се слушна конзистентна и изненадувачка порака од различни соговорници – дека постои обновен и активен момент зад процесот на проширување на Европската Унија.
Тоа беше чувство на момент што го повторија оние што директно се занимаваат со Западен Балкан, а не само оние инспирирани од изгледите Украина еден ден да го заземе своето заслужено место во Унијата; од оние што го преживеаја долгиот пад на заморот од проширувањето и беа носталгични за големите удари од минатото.
Иако можеби има „зуење“ во бриселскиот меур, сепак, тоа не е чувство што одекнува на Западен Балкан, особено во Косово и Србија, чии граѓани се речиси обединети во нивното верување дека вратата на ЕУ е цврсто затворена.
Иако визната либерализација е на хоризонтот за Косово, многумина ја сметаат за доцна. Трпението можеби изгледа како конечно да се исплати, но на сметка на довербата и вербата во процесот и условеноста. Ја немаше истата помпа што го поздрави безвизниот режим за граѓаните на Албанија, Босна и Херцеговина и на Србија пред повеќе од една деценија.
Доделувањето на кандидатурата на Босна и Херцеговина на сличен начин беше исмејувано како доцнење најмалку една деценија, додека самата апликација на Косово за членство во декември 2022 година се соочува со пречката на пет земји што не ја признаваат ЕУ – Шпанија, Романија, Словачка, Грција и Кипар.
Патеките може да изгледаат објективно опипливи, но животното искуство сугерира поинаку. Треба само да се праша некој од Македонија да ги цени таквите фрустрации.
Иако таквите чувства на крајот може да испарат, тие продолжуваат силно да влијаат на тоа како моментално се гледа ЕУ. Редовните истражувања на перцепцијата покажуваат растечка амбивалентност кон патот кон ЕУ, особено во Србија. Иако некои можеби укажуваат на амбивалентноста што постоеше во Хрватска пред нејзиното сопствено пристапување, таквиот евроскептицизам толку рано во процесот ветува лошо.
Слабеењето на перспективата на ЕУ е важно за домашните реформи. Колку е подалечна перспективата за членство, толку е помала моќта на ЕУ. Актуелните политичари генерално не сакаат да продолжат со скапите реформи поврзани со пристапувањето, особено во сферата на владеењето на правото, кога придобивките од членството се толку далеку. Понатаму, без сидрото на ЕУ, тешко е за реформските коалиции да го создадат потребниот притисок одоздола што може да доведе до промени.
Ова не е за да се оправдаат политичарите од вината. Застојот на реформските процеси низ регионот, иако случаен и нееднаков, делумно произлегува од придобивките што ги добиваат актуелните функционери од нивната контрола или целосното заземање на државните институции. Билатералните спорови се оставени да траат дури и додека економиите се борат и луѓето бегаат од регионот.
Сепак, јасно е дека значителните инвестиции на ЕУ не ги дадоа очекуваните резултати во однос на видливоста и положбата, дозволувајќи да се задржат погрешните перцепции за релативната поддршка на другите земји како Русија и Кина. ЕУ останува најважниот партнер на Западен Балкан, без разлика каква метрика се користи.
Со оглед на тоа што изборите за Европскиот парламент се планирани да се одржат во 2024 година, постои одлична можност проширувањето да се врати на агендата на прашањето. Иако често се смета за спорно и непопуларно прашање, поддржувачите на проширувањето треба да дадат позитивни аргументи зошто тоа е од корист за Унијата како целина.
Кандидатурата за Украина создаде можност да се унапреди случајот за неопходните реформи во ЕУ за да се осигури дека проширеното членство може да се приспособи институционално. Ако пошироката Унија не се распадне во противречност, тогаш ќе бидат потребни внатрешни реформи во тромавите структури на ЕУ за донесување одлуки.
Импулсот за такви промени може да биде генериран од оние што се залагаат за Украина, Грузија, Молдавија и целиот Западен Балкан. Проширувањето секогаш ќе биде ранливо на каприците на одредени земји-членки, но токму затоа гласните коалиции на волните се поважни од кога било.
За да се случи ова, оптимистичките чувства изразени во коридорите на Брисел треба да се засилат преку јавна поддршка – од земјите-членки, институциите на ЕУ и други. Постои итна потреба да се продолжи со постратегиски пристап кон комуникациите за повторно да се потврди не само европската перспектива туку и важноста на ЕУ за целиот Западен Балкан. Треба да се изврши притисок врз владите во регионот подобро да ја признаат важноста на ЕУ и како донатор и како трговски партнер.
Новото чувство на моментот на Западен Балкан – особено ако дополнително е катализирано од договорот меѓу Србија и Косово – може да поттикне позитивен повратен циклус на реформи и зајакната регионална соработка, дополнително охрабрувајќи ја пораката за напредок. Тоа би овозможило целосно искористување на значителната кутија со алатки на ЕУ, особено агендата за поврзување со нејзините опипливи знаци на промена.
За повторно охрабрување на европската перспектива на Западен Балкан, граѓаните треба да видат и да почувствуваат вистинска посветеност на проширувањето. Такви гласови на поддршка постојат, но тие се придушени. Ситуацијата во Украина треба да им даде самодоверба да зборуваат со обновена енергија.
Тие ќе најдат многу сојузници во Србија, Косово и пошироко, подготвени да ги засилат и дополнат овие пораки заради заедничката европска иднина. Ако Европа не успее да ја искористи сега, тогаш таквите поединци самите ќе станат дел од тивкиот егзодус во регионот.
Ијан Банкрофт
(Авторот е писател и поранешен дипломат)
