СКИЦИ ЗА ЧОВЕКОТ
Обично се зборува кои услови треба да ги исполни Македонија за да стане членка на ЕУ. Но никој не зборува кои услови треба да ги исполни ЕУ за да стане Македонија нејзина членка. А има барем еден, без кој Европа не ја заслужува Македонија: ЕУ треба да научи да прави мезе. Да ја разбере метафизичката и чувствена содржина на тој изворно ориентален, а потоа и македонизиран ритуал. Без тоа, ЕУ и Македонија никогаш нема да се разберат. Со други зборови, Европа треба да го научи она што пред дваесетина години го научи Дејвид Боуен, симпатичен Британец, кој како од небо да падна на нашиот Филолошки факултет, како лектор по англиски јазик. Остана во сеќавањето како еден од најдобрите лектори на Катедрата за англистика (покрај веќе легендарните Пеги и Греам Рид и Ричард Гофран), но и како човек што, како и споменатите тројца, многу брзо се „помакедончи“ и разви силна љубов кон Македонија и Македонците. Овој тогашен младич, висок, сув како ластегарка и со тен карактеристичен за британската магла и пабовите, научи македонски за неколку месеци. Ја засака македонската жолта, засака една Наташа со која подоцна се ожени, а нѐ засака и нас, професорите на Филолошкиот факултет, како да сме негово семејство. Подоцна разбравме дека избегал од Британија зашто неговиот „медитерански“ темперамент не бил најдобро разбран од најблиските.
Лекторот Дејвид Боуен беше легенда на нашиот факултет. Од многуте анегдоти, ќе искористам само една. Кога учеше македонски, во тие први три-четири месеци, тој, за разлика од многу Македонци, сфати дека секоја јазична грешка скапо чини. Еден ден дојде во факултетското бифе со видливи траги од пет прсти на левиот образ. Седев со професорот Гане Тодоровски кога Дејвид седна и збунет ни раскажа што се случило. Тие денови низ Македонија маршираа странски мисии што се грижеа за мирот. Некои весници тенденциозно пишуваа дека тие војници се непријателски и ги предупредуваа македонските девојчиња да внимаваат, зашто странците нудат пари за да ги спознаат рајските сласти на љубовта, а најверојатно пренесуваат и сексуални болести. Е тоа утро, Дејвид застанал на трафиката кај МАНУ (сега е урната) и ја прашал убавата продавачка, на македонски (со англиски акцент), дали имаат цигари „57“ (му беа омилени). Таа му дала, тој тргнал накај Факултетот, но установил дека нема запалка.
Ама немал веќе ни пари. Затоа се вратил кај девојката и со оној негов секогаш конспиративен поглед, нетипичен за индискретните Македонци, ѝ рекол дека нема запалка. Па ја прашал дали таа има. А таа му плеснала таква шлаканица што образот му се вжарил до увото. Дејвид прашуваше: „Зошто девојката ми удри шлаканица?“ Јас и професорот гледавме во него збунето. И кога професорот го праша Дејвида што точно ѝ рекол, тој рече: „Ѝ реков дека немам никакво воспаление, дека немам пари, и ја прашав дали таа има воспаление, па да ми даде.“ И, кога по урнебесно смеење професорот му рече дека „воспаление“ не е запалка, Дејвид се плесна по челото. Девојката најверојатно помислила дека ја прашува дали е гинеколошки чиста и дека ѝ бара секс, иако нема пари. „Другпат барај кибрит, не запалка“, го посоветува професорот Гане.
Е тој Дејвид, тој македонољуб од Британија го барам секогаш во лицата на европските напудрени ментори што доаѓаат овде да ни солат ум како што ние солиме зелка пред да ја ставиме да се кисели во каца. И не го наоѓам. На нивните лица наоѓам само суета како хемороид пред пукање. Од нивните гримаси се чита дека нѐ сметаат за дивјаци. Имав една таква многу непријатна средба, на која под маската на „незадолжителен интелектуален разговор“ мене и група македонски интелектуалци нѐ пердашеше лично Кристијан Даниелсон, поради нашето македонољубие, кое нему му личело на национализам. А тоа македонољубие не беше ништо поголемо од она на Дејвид Боуен. Мизерија: човек на толку висока европска позиција, а не разликува патриотизам од национализам и шовинизам.
Дејвид брзо го замени вискито со македонска жолта и тогаш се соочи со еден од најважните културни кодови на Македонецот, мезето: симболот на неговата богата сиромаштија. Како од две-три градинарски култури да направиш раскош за сите папили и сетила на устата? Па уште да го ставиш во една колективна чинија од која секој црпе колку што му треба (не повеќе од потребното!), тренирајќи ја највисоката мудрост во животот – воздржаноста. Оти мудроста и не е ништо друго туку да го земеш само најнеопходното – сѐ друго е вишок што оптоварува и расчовечува. По тоа, мезето е спротивно на капитализмот, кој граба повеќе од потребното. И да – не е мезето во чинијата и во продуктите, ниту во нивниот број, ниту во нивната екстравагантност, туку во разговорот меѓу оние Што мезетат. Опуштено, со аргументи, со слушање на другиот. Мезето е највисока школа на демократијата: осет и чувство за другиот.
Никогаш нема да ја заборавам сцената кога Дејвид првпат направи мезе кај него дома. Откако нѐ послужи со македонска жолта, од кујната донесе огромна чинија со големина за мегапица. На неа, на четири страни, како да се тоа страните на светот, имаше ставено по една четвртина варено јајце, по една четвртина краставица и по една мала лажичка рендана свежа зелка.
Повеќе празно одошто полно. Гордо погледна и со некаков свечен поглед рече: „А?!“ Беше јасно дека лекторот ќе мора да оди на поправен испит. Ние, тројцата гости, го зедовме мезето, го зедовме и Дејвид за рака и влеговме во кујната. Потоа сето тоа го туривме во една длабока чинија. Нарендавме уште една цела зелка, исечкавме краставички, дотуривме уште три-четири варени јајца, и сето тоа го измешавме во заедничката чинија. Потоа се вративме и седнавме.
Дејвид брзо сфати дека неговиот прагматизам и западното индивидуалистичко воспитување пресудиле да направи не едно заедничко мезе, туку четири мали закуски. Сфати дека со тоа е промашена колективистичката филозофија на мезето. Брзо се разбравме, зашто ги имаше читано и „Ориенталзимот“ на Едвард Сајд и есејот на Клод Леви Строс за готвачкиот триаголник, па му беше позната тезата дека култното варено пиле послужено во Лондон ја отсликува културолошката штедливост на Британците, наспроти печеното прасе на балканскиот човек, кое е културолошка слика на расипништвото: хранливите материи се губат при печењето, за разлика од варењето. Мезето, пак, е нешто трето: расипништво на сиромаштијата, максимален минимализам, рембоовско растројство на сетилата речиси од ништо. Кога завршивме, Дејвид само рече: „Јасно, јасно“. Од тој ден стана мезе-мајстор.
Затоа, Европејците, пред да ја примат Македонија, ќе мора да се откажат од прагматизмот и од западниот егоизам, кој неоправдано го викаат „индивидуализам“. Далеку се тие од личност. За нив личност е човек што е послушно шрафче под контрола, вградено во огромната бирократска метафизичка машина наречена ЕУ. Не разбираат дека најсилните личности имаат смисла за колектив: за Другиот, различниот, за мезе. Ете, тој услов треба да го исполни ЕУ за да нѐ прими. Затоа, полека. Ќе им треба доста време. Да нѐ разберат и како луѓе и како култура, не само како политичка машина.
П.С.: Само што ја завршив колумнава, ја здогледав новата тетратка на син ми. На корицата е Елвис Присли, со цитат: „Талентот е она што може да ги продаде вашите чувства“. Е тоа е разликата. Кај нас талент е да ги изразиш чувствата, не да ги продадеш.
