СКИЦИ ЗА ЧОВЕКОТ
Знам дека сум здодевен, но даскал сум. Професијата ми бара да повторувам. Затоа, ќе потсетам: големите метафизички (тоталитарни) заедници владеат со човекот на тој начин што го поробуваат преку НАВИКАТА. Навиката е спротивност на чувствениот однос кон светот. Навиката е претворање на животот во рутина, исклучување на мозокот и срцето, така што работникот што склопува три дела на фабричката лента може, додека го прави тоа, да размислува за нешто сосема друго.
Може да чувствува љубов, омраза, завист, сеедно, а тоа да не влијае на ефектот од работата. Навиката е збогување со можноста да се ДОЖИВЕАТ раскошот на битието и неговата полнотија (Бог), да се ПОЧУВСТВУВААТ светот и суштите во него: кога гледате коњ, да знаете дека го гледате ОВОЈ (посебен) коњ, со бела дамка меѓу очите, а не „поимот коњ“ како трча преку ливадата. За таквото „објективизирано“ (поимно) чувство на светот и за отуѓувањето на човекот од битието (наречете го битието како сакате – „природа“, „Бог“, „космос“) огромна улога има метафизичкото сфаќање за јазикот, нешто што трае од Аристотел, преку Хегел и Хајдегер, до денешните нивни епигони (има и македонски бледи копии), но за тоа во друга пригода.
Да се вратам на навиката како џелат на чувството, а со тоа и џелат на свеста, зашто свеста се раѓа од чувството, а не од мислењето. Кога навиката ќе го надрасне поединецот и ќе стане колективна појава, се добива тоталитарна заедница. Во неа никој не гледа подалеку од носот и ја нема сликата на целината. Кога пак една еснафска тоталитарна групација ќе стане потструктура на поголема тоталитарна заедница (на едно општество), таа станува и најсилна војска за одбрана на тоталитарните принципи. Тогаш се добива – нејзиното височество БИРОКРАТИЈАТА. Таа е сигурен знак дека едно општество е тоталитарно и болно, како што вошките се знак за нехигиена.
Што ново има да се каже за бирократијата, таа пешадиска армија на навиката и на властодршците, по расказите на еден Чехов или Гогољ? Што да се каже за менталитетот на бирократот? За психологија на бирократот не може да се зборува, зашто психологијата се однесува на личност, а колективот има само колективна психологија, менталитет. Што да се каже за тој менталитет, по еден расказ каков што е „Смртта на чиновникот“ од Чехов? Тоа е оној светски, антологиски расказ кога еден ситен чиновник кивнува во театар и си „влегува во филм“ дека го испрскал по ќелата својот началник, кој седи два реда пред него.
Потоа му се извинува веднаш, на паузата, па неколкупати на работното место, а овој постојано му вели: „Ништо, не сте ме испрскале“. А бирократот си вели: „А-ха, ништо, види каков е лут, сигурно ќе ми се одмазди подмолно“. И кога којзнае по кој пат ќе дојде да му се извини понизно, шефот конечно пламнува, го брка од канцеларијата, а чиновникот добива „доказ“ дека шефот бил навистина лут. Може само да легне и да умре од мака што со едно рефлексно (и затоа – во неговата бирократска свест – непромислено!) кивање си ја уништил кариерата.
Но изгледа дека има уште многу да се каже без разлика што сликата за бирократијата е неменлива и тоталитарна, како и режимот што ја произведува како своја одбранбена, а во суштина паразитска структура. Еден мој пријател од Србија (кој, за жал, не е писател) е вистински колекционер на бирократски бисери. И, како да е Чехов, со часови знае да нè засмејува со бирократските идиотизми, кога ќе седнеме во кафеана. Кога последен пат го видов, ми ја раскажа приказната за ЦОЦ. И јас, еве, ви ја пренесувам.
Отишол тој на шалтер, врвниот олтар за молитва пред бирократот, местото каде што морате да се наведнете до она „прозорче“, за да покажете покорност пред власта. Чекал, стигнал на ред и се наведнал до прозорчето. Рекол дека дошол да го регистрира своето „пунто“ и ги подал сите потребни документи низ отворот на шалтерот, наредени според редоследот („пописот“) што бил залепен на самиот шалтер. Службеничката, „млада нашминкана крава избегана од паша и залутана во партиска штала“ (негови зборови), очигледно нововработена, желна за докажување и покажување моќ, значајно ги прегледала документите, како да прегледува скица од најнов шатл на НАСА. Потоа, уште позначајно му рекла: „Господине, ви недостига еден документ. Најважниот“. Тој прашал – а кој е тој документ? Таа рекла: „ЦОЦ. Без ЦОЦ не можам да ви го регистрирам возилото“.
Пријателот прашал што е тоа ЦОЦ, но таа само рекла дека „му пишува сè на листот на кој се набројани потребните документи“. Пријателот не сакал да го испушти редот и упорно барал да му се објасни што е тоа ЦОЦ, бидејќи такво нешто на списокот на потребни документи залепен на шалтерот – немало. Бидејќи службеничката не сакала да одговори, туку само велела „следниот, следниот!“, тој се свртел кон оние зад него и прашал: „Луѓе, знае ли некој што е тоа ЦОЦ?!“ Еден добар човек му рекол: „Тоа ви е потврда дека возилото ви е купено лани; таа потврда е всушност доказ дека возилото е ново и дека не мора да оди на технички преглед“.
А пријателот се завртел кон службеничката и веќе видно изнервиран ѝ рекол: „Првиот документ ви е ЦОЦ“. Таа го погледнала, прелетувала со погледот по него, но рекла: „Не е. Не пишува никаде ЦОЦ“. Кога пријателот почнал да вика дека таа сметка му ја дале во „Фиат“ при купувањето, и дека никаков друг „ЦОЦ“ не му дале, станал шалтерскиот службеник што седел до девојката и се заинтересирал. Погледнал во документот и тивко ѝ рекол на колешката: „Тоа ти е ЦОЦ“. Потоа му се извинил на мојот пријател, оправдувајќи ја и колешката со тоа што „е нова“. Но пријателот му рекол: „Не се гледа дека е нова, зашто и по десет години таа нема да знае што е ЦОЦ. А без ЦОЦ нема да регистрира ниедно новокупено возило“.
Тоа е суштината на бирократијата: без ЦОЦ не ве пушта, а поим нема што е тоа ЦОЦ. Ниту пак ја интересира што е. Бирократот и љубопитството одат заедно колку „гован и јоргован“. Љубопитството е чувствен однос кон светот, а навиката не бара чувства. Навиката не бара ни учење.
Навиката е SHORTCUT, пократкиот и полесен пат до саканата цел. Затоа и бирократската машинерија се служи главно со кратенки (абревијации), кои се најчесто и погрешно „слушнати“, а и ретко кој во бирократската машинерија знае што значат. Се сеќавам дека во ЈНА, една од најголемите тоталитарни заедници што сум ги почувствувал на сопствената кожа, такви кратенки имаше гротескно многу: ПС („правило службе“), СДО („суви дневни оброк“), а легендарна кратенка беше СМБ (ес-ем-бе, бојата на возилата и униформите). Тоа СМБ ти значело „сиво-маслинеста боја“, ама ретко кој го знаеше значењето на кратенката. Дури и нашиот капетан го изговараше како ЈЕСЕНБЕ, а не како ЕС ЕМ БЕ. Веројатно наоѓаше некаква асоцијација меѓу „есен“ и самата боја.
Тоталитарните режими сакаат кратенки, зашто така „се скратува“ мислата. Тие се базираат на „телеграфски стил“, зашто во телеграмите нема место за размислување и емоции. И не само тоа: кога бирократот изговара кратенка, како да изговара „света“ тајна што вам не ви е позната. Со тоа, тој станува поважен и поучен од вас: во предност е. Кратенките се неговиот странски јазик, кој вие не го знаете, и да сте полиглот. Па уште кога ќе почне да разговара со колегата за некоја шифра, вие целосно отпаѓате од муабетот како аутсајдер, кој нема поим за што зборуваат тие. А она што го зборуваат се однесува на вас. Така зборуваат врвни лекари специјалисти пред пациентот, кој не ги разбира. Бирократот, со други зборови, е задник што сака да личи на вулкан. Покојниот гениј Бранко Варошлија велеше: „Прдеж со амбиција на гром“.
Ние живееме во доба на дискурси акроними, секаде околу нас. Сите се прават важни со кратенки, „тајни знаења“ што обичниот човек не ги разбира, со супспецијализации и „стручни експертизи“, а често и со поплава од интернационализми, на кои и самиот говорник не им го знае добро значењето. Како студенти исмејувавме еден професор, очигледна жртва на Вујаклија (најпопуларниот тогашен лексикон на странски изрази). Велевме дека кога би го прашале што купил од месарницата, тој би одговорил: „Извршив приватизација на килограм дезинтегрирано месо, за моја Ленче да може да реализира сарми“.
Пријателот никогаш не дознал што значи ЦОЦ. Можеби значи Certificate of celling. Најверојатно, кратенката, иако е странска, е прочитана на кирилица како ЦОЦ. Како што една касиерка во моето сегашно маало ја прашува другата: „Милице, која шифра беше оваа помадава – бабу цреам?“ Па ти види сега што ќе правиш кога не знаеш што е ЦОЦ, го немаш, а бараш свои права и уште држиш ред пред олтарот на боговите. И не дај боже некој од светов да им побара на мојот народ и на мојата татковина ЦОЦ – доказ дека се сопственици на своето. Скраја да е и фала ти, Господе, што не е така, ако веќе не беше така.
