Култот на Св. Климент Охридски се организирал веднаш по неговото блажено упокојување и погребение во 916 година, а притоа се поттикнал и со богоугодниот чин на светител. Прославата на Св. Климент со благопочитта на светител почнала спонтано да се афирмира не само меѓу неговите најблиски ученици и следбеници туку и пошироко меѓу клирот и верниците. Секако не постоела официјална црковна процедура или канонски протокол при неговото прогласување за светител. Во почетокот на X век сè уште источната црква не пропишувала задолжителна канонизација преку строго применувана соборска богослужбена постапка, како што веќе тоа било случај при светителската канонизација во западната римопапска црква. Веднаш по блаженото упокојување на Св. Климент Охридски, многумина верници почнале да одат на поклонение во неговата манастирска црква и на неговиот гроб, силно верувајќи во исцелителната моќ на светителот. Таквата масовна и култно потсилена состојба спонтано наложила Св. Климент да биде воведен во редот на светителите и од страна на црковната хиерархија. Особено за тоа дале авторитетен прилог неговите ученици и следбеници, кои набргу се погрижиле по христијанските храмови во Охридската диецеза да се служат богослужбени чествувања за неговиот светителски спомен и слава. За проповедната и за богослужбената намена тие ги составиле првите житиеписни и химнографски состави за Св. Климент Охридски, пишувани на старословенски јазик. Конкретно не се зачувани протографите на овие оригинални книжевни состави, но како индиректно сведоштво за неговото богоугодно светителско достоинство послужува содржината на сводната грамота на Зографскиот манастир од 919 година, каде што се наведува дека основоположниците на овој истакнат светогорски духовен и културен центар охридските браќа Мојсеј, Арон и Јоан првобитно сакале манастирскиот храм да му го посветат „s(vx)t(o)mu Klimentu Lihnidon‘skomu“ („На светиот Климент Лихнидонски“). Тоа било само три години по смртта на охридскиот просветител, кога тој веќе бил почитуван како светител.
Неговата рана светителска канонизација е засведочена и во месецословот на најстариот зачуван глаголички ракопис Асемановото евангелие од крајот на X век, пишувано во Охридската книжевна школа. Денес ракописот се чува во Ватиканската библиотека, под сигнатура Cod. Vat. Slav. 3 glag. Покрај застапените спомени за Св. Кирил (под 14 февруари) и за Св. Методиј (под 6 април), за богослужбената намена таму се наведува и празнувањето на нивниот ученик Св. Климент Охридски (под 27 јули): … i s(vx)tago s(vyt(jte)ly o(t})ca na({e)g(o) Klimenta ep(i)sk(o)pa Veli~skago ¤ („и на светиот светител, отецот наш Климент епископ велички“). Инаку, се претпоставува дека предлошката од каде што се препишувало Асемановото евангелие потекнувала од околу 920 година, значи приближно 4 години по упокоението на Св. Климент Охридски.
Култот на Св. Климент Охридски се воспоставил, се ширел и се развивал преку облиците на религиозно-духовната, книжевната, музичката, ликовната и на народната традиција
Спонтаниот чин на воспоставување и ширење култ за Св. Климент Охридски се официјализирал преку религиозно-духовниот облик на манифестирање во храмовите со проповеди и богослужење за неговата слава и светителски спомен. Таквите литургиски чествувања за охридскиот светител се одвивале секоја година на денот на неговиот посмртен спомен, но се користела и секоја проповедна пригода во црквите да се истакнат неговите светителски подвизи. По домовите на охридските верници често се искажувале молитвословија упатени до Св. Климент: за да им ги услиша страданијата и да ги избави од гревовите. Култниот однос кон него придонел да стане светителски заштитник на градот Охрид и на верниците, а самиот религиозно-духовен облик на воспоставување култ ги дополнувал преостанатите облици за култна афирмација.
Книжевниот облик на воспоставување и ширење култ за Св. Климент Охридски се реализирал преку составувањето житијни и химнографски творби.
Житијните состави не претставуваат мирски биографии за протагонистите на кои им се посветени култно-легендарните содржини, туку со нив се реализира тенденцијата тие да се претстават како богоугодни и богоизбрани достоинственици, поистоветени со библиските личности на кои треба да им се зацврсти светителскиот култ. Конкретно во житиеписните состави Св. Климент се поистоветува со делото на апостол Павле, кој од Македонија тргнал да го покрстува и да го просветува населението во Европа со идните духовни и културни вредности на христијанството како општи цивилизациски придобивки. Веднаш по упокојувањето на Св. Климент, но и преку целиот средновековен период, се составиле повеќе житија и нивната содржина се препишувала, преведувала или се компилирала во ракописните зборници. Тие се читале на трпезите, во манастирските ќелии, а се користеле и за проповедни цели во богослужбите.
Уште во текот на X век Светиклиментовиот ученик, деволскиот епископ Марко побарал од друг свој соученик од Охридската книжевна школа да ги прослави спомените и славите на Св. Климент и на преп. Наум Охридски, составувајќи житиеписен состав. Се претпоставува дека од непознати причини веќе биле исчезнати првичните словенски житија, па требало да се состават нови хагиографски состави по сеќавање од раскажувањата на самите нивни учители. Во палеославистиката зачуваната форма на овој оригинален состав е позната како Прво словенско житие за Св. Наум Охридски. Но имајќи ја предвид самата содржинска структура, дури не се исклучува веројатноста дека станува збор за извлечен фрагмент од поголем состав – посветен заеднички на споменот и славата на Св. Климент и на преп. Наум Охридски (а со преовладување на темата за првиот). Се остава и простор за констатација дека хагиографскиот текстуален фрагмент бил дел од изгубеното прво словенско житие за Св. Климент, што подоцна се адаптирал како посебен житиен состав за преп. Наум. Во содржината на овој житиен состав зачуван преку еден препис со македонска провениенција во стиховен пролог од почетокот на XVI век (Зографски манастир, инв. бр. 47; сигн. I.r.13) житиеписецот јасно го навел раното црковно канонизирање на Св. Климент Охридски, со нагласувањето на светителскиот титулар: bla`ennago Klimenta (на блажениот Климент).
Старословенскиот житиен состав за Св. Климент Охридски бил актуелен во проповедната и во богослужбената намена сè до военото завладејување на Самуиловото словенско владетелство на просторот на Македонија од страна на Византија во 1018 година. Натаму култниот однос кон Св. Климент стекнал ново напластување во житиеписното творештво откако на катедрата на Охридската архиепископија дошол византискиот архиепископ Теофилакт (1089/1090 – околу 1109). Тој веќе важел за образован богослов и истакнат писател, којшто произлегол од школата на Михаил Псел. Својот престој во Охрид тој го сметал за духовна казна, зашто мислел дека се наоѓа во „неграмотна“ и „варварска“ средина. Во моментите на духовни искушенија почнал да се идентификува со мисионерската дејност на Св. Климент Охридски, кого го почитувал и го споредувал како „нов апостол Павле меѓу новите Коринтјани“. Притоа го активирал книжевниот облик за натамошно ширење на неговиот култ, составувајќи му пространо житие на византискогрчки јазик. Светиклиментовата култна традиција требало да ја доближи врската меѓу словенските верници и византиските поглавари. Секако дека при пишувањето на новиот житиен состав како текстуална основа му служела веќе исчезнатата словенска житијна содржина, која едноставно била компилирана и приспособувана на црковно-политичките интереси на Византија. За нагласување е и фактот дека при градењето на житијната содржина Теофилакт ги имал предвид и локалните преданија за Св. Климент, или прераскажуваните чуда и верувања од тој период. Самото византиско пространо житие се типологизирало како поучителна хагиографија, со претензии за истакнување статус на „историски извор“ преку вметнувањата своевидни летописни записи. Особено се впечатливи култно-легендарните сведоштва за враќањето на Св. Климент и неговите Кирилометодиеви соученици во Македонија, чијшто поголем дел веќе бил завојуван од Првото Бугарско Царство, како и за формирањето на двата словенски духовни и книжевни центри – Преславскиот во Бугарија и Охридскиот во Македонија. Досега се идентификувани 6 фрагментарни од XII до XVI век и 4 полни од XIV и XV век преписи на пространото житие за Св. Климент Охридски. Всушност при антологизирањето на зборниците со полемички антилатински содржини имало и фрагменти од ова пространо житие, како содржински делови од богословските полемики на Св. Климент и на Св. Горазд коишто ги воделе со латинското свештенство пред нивното прогонство од Моравија. Од периодот меѓу XVII и XIX век се идентификуваат и неколку печатени изданија на пространото житие, а во 1858 година македонскиот преродбенски деец Партениј Зографски (1818-1876) извршил скратен црковнословенски превод со примеси од мијачкиот народен говор.
Охридскиот архиепископ Димитриј Хоматијан (1216-1234/1235) составил кратко житие за Св. Климент Охридски, кое требало да биде наменето за пофалнословна проповед во богослужбата на 27 јули (9 август по нов стил) – првобитниот датум кога се чествувало блаженото упокојување на светителот. Новото кратко житие го составил во чест на откопувањето од гробот и положувањето на светите мошти на Св. Климент во посебно ковчеже (ракла). Веројатно тоа го сторил околу 1230 година, во периодот од владеењето со Охрид на епирскиот деспот Теодор Дука Комнин, а при возобновувањето на манастирскиот храм „Св. Пантелејмон“ на Плаошник. Житието го пишувал на византискогрчки јазик, а содржинската основа била одраз на претходното составено пространо житие од Теофилакт кон крајот на XI век. Сепак во содржината се произнеле и нови рекомпонирани или ремитологизирани култно-легендарни сведоштва, кои функционално биле приспособени од житиеписецот на тогашниот црковно-политички и социолошки амбиент на времето. Често таквите житиеписни „сведоштва“ излегуваат од веродостојната рамка на историската податливост, како што се наводите дека Св. Климент открил нови нацрти на словенските букви за поголема јасност, дека тој го покрстил бугарскиот кнез Борис, и сл. Овој состав е познат и како „Охридска легенда“, зашто неговата житијна содржина се однесува главно на настаните поврзани со градот Охрид. Византискогрчкиот текст на краткото житие за Св. Климент е зачуван во шест преписи, кои се датираат во периодот од XIII-XIV и XV век, како и понови од XIX век. Словенскиот превод на Хоматијановото житие за Св. Климент Охридски се извршил уште во XIII век, поради популарноста на култот кон охридскиот светител. Таков препис е зачуван во стиховниот пролог од почетокот на XVI век, што е дел од ракописната збирка на Зографскиот манастир на Света Гора под инв. бр. 47 (сигн. I.r.13).
Книжевниот облик на воспоставување и ширење на светителски култ се реализирал и преку составување химнографски творби за Св. Климент Охридски. Тоа се поетско-воспевни богослужбени состави што имале за цел богослужбено да ги манифестираат неговата слава и спомен и да ги застапуваат во црковниот календарски циклус на празнувања. Химнографските циклуси за Св. Климент Охридски истовремено го одразувале и музичкиот облик на воспоставување и ширење култ. Богослужбено-поетските состави за светителот биле усогласувани и со црковномузичкиот осмогласен систем според византиските мелодиски обрасци. Тие поседувале музичка структурна хармонија за соодветно исполнување при богослужбите. Истовремено култниот однос се засилувал со книжевно-изразни стилски и естетски средства, кои предизвикуваат посвечено и поимпресивно доживување за славата и за споменот на светителот.
Најстарата старословенската служба за Св. Климент Охридски била составена веднаш откако тој се упокоил, кога и спонтано се воспоставил неговиот богоугоден чин на светител. Како автор на првата словенска служба се смета некој од неговите ученици во Охридската книжевна школа, којшто останал анонимен – односно, за неговото име не постои каков и да е директен или друг индиректен извор. Следствено, старословенската служба за Св. Климент Охридски е позната само според еден зачуван препис во празничен минеј од 1435 година (Софија, НБ бр. 122). Но во изминатиот период од петвековното нејзино преструктурирање, текстуално и богослужбено приспособување или компилирање, придонеле типологијата на оригиналниот протограф да доживее значајна трансформација преку препишувањата. Токму ваквата состојба на текстуална или на структурна еволуција на службата остава простор за да се претпостави дека во првобитниот образец на канонот постоел впишан фразов акростих којшто веќе бил нарушен, а во него би можело да е наведено и името на химнописецот од редот на Светиклиментовите ученици. Преписот на службата е под најстариот датум за празнување на упокоението на Св. Климент Охридски на 27 јули (односно 9 август), кога се одбележува и светителскиот спомен на Св. Пантелејмон – духовниот патрон на Светиклиментовиот манастирски храм. Заедничкото чествување на нивните спомени извршило обединување на манастирскиот и на светителскиот култ кон Св. Климент Охридски. Следствено, на тој празничен ден во Охрид се богослужбувало заедно со службите за Св. Пантелејмон и за Св. Климент. Биографската или историската податливост во нејзината содржина е мошне скудна, но затоа пак тематски се проектира: непосредната поврзаност на светителот со просветителските изворни идеи на Св. Кирил и Методиј, се истакнува неговата улога како духовен пастир, но и како сесловенски просветител, се нагласува неговата богата книжевна дејност со која ги напојувал верниците со слова и химни, но и преку воспеани молитвословија се потврдуваат верувањата со очекувања за светителско спасение и исцеление од неговата милост. Службата за Св. Климент го поддржувала канонскиот богослужбен образец, при што трпела и извесни компилации со директни позајмувања или приспособувања од химнографското творештво на византиските истакнати автори (како на пример на Св. Јоан Дамаскин, Св. Јоан Златоуст и др.). Но таа поседува и оригинални творечки карактеристики, типични за оригиналното химнографско творештво што го создавал Св. Климент Охридски. Затоа, доколку овој химнографски состав не му беше посветен на охридскиот светител и сесловенски просветител, тогаш претпоставките можеа да се приклонуваат и кон констатациите дека службата била напишан од Св. Климент Охридски или, пак, од неговите најблиски соработници и Кирилометодиеви соученици Св. Наум Охридски и Константин Презвитер. Едноставно нејзината основна структурна и текстуална физиономија составена од негов анонимен ученик ја одразува веќе оформената Светиклиментова охридска химнографска школа.
Подоцна, по падот на Самуиловото словенско владетелство на просторот на Македонија (976-1018), византиските архиепископи во охридската црковна диецеза повторно го активирале култот на Св. Климент Охридски со ново светителско напластување, а со цел да ги привлечат словенските верници во византискиот црковен протекторат. Следствено, од XI до XVIII век богослужбено и творечки се манифестирал т.н. византиски химнографски циклус од служби, канони и други песнопеења, пишувани на византискогрчки јазик. Односно, од крајот на XI и сè до почетокот на XIV век тој бил составуван, дополнуван или редактиран од страна на истакнати византиски поглавари на Охридската архиепископија: Теофилакт, Димитриј Хоматијан, Константин Кавасила и Григориј. Веќе кон крајот на XVII и почетокот на XVIII век, своевидни химнографски партиципации вложиле драчкиот митрополит Козма и Атанасиј Пароски од манастирот „Св. Јоан Крстител“ во Верија (во Егејска Македонија). Континуираното доразвивање и надградување на византискиот химнографски репертоар во чест на богослужбеното чествување за Св. Климент Охридски било поттикнувано од неколку дополнителни причини: пред сè црковно-политичките интереси на византиските охридски архиепископи биле насочени кон негување на неговиот култ; преку одржувањето култ кон првовозглавениот архиерејски челник требало да се афирмираат значењето и улогата на Охридската архиепископија, како неутрален црковен организам во однос на кое и да е владетелство (па дури и во однос на византискиот вселенски Константинопол); извесно влијание имале и периодично настанатите промени кон формите на чествување на култот за Св. Климент (тематската насоченост кон успението, моштите или кон новите развиени култни форми); секако дека се имал предвид и развојот на актуелните богослужбени практики предизвикан од литургиските упатства според промените на црковните типици (Студискиот со Ерусалимскиот); и сл.
Околу 1089 и 1091 година архиепископот Теофилакт го отворил творечкиот процес на формирање химнографски циклус за Св. Климент Охридски на византискогрчки јазик, а притоа вршејќи и богослужбено дополнување на чествувањето од 27 јули (денот на светителското упокојување) со ново наменето за 25 ноември, кога почнал да се слави неговиот именден поврзан со споменот и славата на Св. Климент I Римски. Околу 1230 година охридскиот архиепископ Димитриј Хоматијан составил нова византиска служба за Св. Климент Охридски, при што го почнал творечкиот и богослужбен процес на проширување со дополнувања на византискиот химнографски циклус за охридскиот светител. Со неа требало дополнително да се богослужбува и пофалнословно да се проповеда на 27 јули, првобитниот датум кога се чествувало блаженото упокоение на светителот. Веројатно првобитната старословенска служба за Св. Климент со којашто на 27 јули се чествувал неговиот спомен веќе ја имала изгубено актуелноста, па архиепископот Хоматијан го искористил настанот при чинот на откопувањето од гробот и положувањето на светителските мошти во посебно ковчеже (ракла) за да состави нова служба на византискогрчки јазик. Хоматијан составил и дополнителен молебен канон (параклис) за Св. Климент Охридски, што црковно се пее на посвечениот осми глас. Овој химнографски состав имал посебен структурен и богослужбен интегритет во однос на неговата служба, па со него можело да се богослужбува и надвор од храмот при помасовен молитвено-празничен обред. Како охридски архиепископ во периодот на 50-тите и 60-тите години на XIII век, Константин Кавасила продолжил да го збогатува византискиот химнографски циклус за Св. Климент, дополнувајќи го уште со литијни стихири и составувајќи уште еден молебен канон. Се претпоставува дека конкретниот богослужбен и книжевнотворечки повод да состави молебен канон за светителскиот патрон на Охрид му послужила заканата дека градот ќе биде воено нападнат од српскиот владетел Стефан Урош I (1243-1276). Следствено, и богослужењето по неговиот молебен канон за Св. Климент за првпат се одвило јавно пред масовните верници на Охрид, така што преку верската и култна импресија требало да се поттикне граѓанството со вербата во својот заштитник да застане мотивирано во одбрана и на својот град. Во почетокот на XIV век се комплетирала композициска структура на византискиот химнографски циклус за Св. Климент Охридски, кога охридскиот архиепископ Григориј го збогатил со нови песнопеења приспособувајќи ја неговата служба како троделна (мала и голема вечерна, и на утрена) – во согласност со новите упатства на Ерусалимскиот типик за богослужбената практика. Тогаш првобитната основа на Теофилактовата служба за Св. Климент структурно се рекомпонирала од дводелна во троделна, а архиепископот Григориј составил нови песнопеења што требало да се богослужат на големата вечерна. Кон крајот на XVII век, кога драчкиот митрополит Козма бил настојател (епитроп) на Охридската архиепископија, тој составил пет специјални богослужбени величанија со славословно истакнување на името на Св. Климент Охридски. Во почетокот на XVIII век дел од моштите со главата на Св. Климент Охридски биле однесени на поклоничко чување во манастирот „Св. Јоан Крстител“ кај Верија во Егејска Македонија. Тоа придонело да се воспостави силен култ кон охридскиот светител меѓу тамошните верници. Затоа и подоцна (пред 1784 година) иеромонахот на овој духовен обител книжевникот Атанасиј Пароски составил подобни стихири на грчки јазик и ги приклучил во химнографскиот циклус за Св. Климент Охридски. На тој начин само ја приспособил службата за овој популарен светец кон потребите на локалното богослужење.
Претпоставуваме дека словенскиот превод на византискиот химнографски циклус за Св. Климент Охридски настанал кон крајот на XIII или во XIV век, веројатно поради промената на Студискиот со Ерусалимскиот црковен типик. Од овој словенски превод е зачуван само еден препис во празничен минеј за месеците јуни-август со потекло од Струга, што се датира од крајот на XIV и почетокот на XV век (Софија, НБ бр. 542 – како и еден погрешно подврзан лист во ракописот под бр. 541). Во содржината на ракописот има химнографски циклуси за богослужење под двата актуелни датума за богослужење – 25 ноември и 27 јули. Во 1901 година игуменот на светогорскиот Зографски манастир Калистрат (стружанец, со мирското име Крстан Санџак) ја отпечатил службата за Св. Климент Охридски во превод на црковнословенски јазик. Но треба да се има предвид дека сите песнопеења од византискиот химнографски циклус за Св. Климент Охридски богослужбено се практикувале само во диецезата на Охридската архиепископија, а не и во пошироката византиска богослужбена и книжевна традиција.
Култот на Св. Климент Охридски се воспоставил и се ширел уште и преку фрескосликарската и иконописната уметничка традиција. Ваквиот култен облик почнал да се реализира спонтано веднаш откако и официјално тој влегол во црковниот богослужбен календар со богоугодниот чин на светител. Учениците и следбениците на Св. Климент се погрижиле да се наслика неговиот портрет во фрескоживописите и во иконографијата, збогатувајќи ја духовната импресија со стекнатиот светителски ореол. Веројатно најстарите портрети се насликале во фрескоживописот на Светиклиментовиот и на Светинаумовиот манастирски храм, како и во други поистакнати духовни центри од Деволско-Охридската диецеза. Но тие ја немале судбината да се зачуваат поради контроверзните воени и црковно-политички состојби што следувале во наредниот историски период, а и првите градби на споменатите манастирски храмови и на други постари цркви доживеале разурнувања и уништување на фреските и на иконографијата. Веќе во периодот на Самуиловото словенско владетелство во Македонија (976-1018) присуството на портретите на Св. Климент Охридски станало вообичаена појава во новоизградените храмови, при што неговиот светителски култ се проширил и надвор од јурисдикцијата на Охридската патријаршија – кон Зета, Далмација, источноевропските средини и сè до Киевска Русија. Исто така и овие стари портрети на Св. Климент Охридски не се зачувале низ наредните векови. Во тој контекст е интересен обидот на Гоце Ангеличин-Жура да го евидентира евентуалниот најстар портрет на Св. Климент Охридски од Самуиловиот период преку фрагментот од фреската со насликан архијереј во молитвен став, откриен во 2004 година на северниот столб во случајно откопаниот (но веќе потрупан) сакрален објект јужно од црквата „Св. Софија“ во Охрид. Тој смета дека станува збор за Самуиловиот катедрален храм, којшто бил разурнат од византискиот архиепископ Лав (1037-1056). На местото каде што е откриен фрагментот на фреската е вообичаено да се насликуваат портретите на светителските патрони на храмовите, па следствено се претпоставува дека и соборниот храм од времето на цар Самуил му бил посветен на Св. Климент Охридски.
По стапувањето на византиското владеење и на црковниот протекторат во Охридската диецеза од 1018 година натаму култот на Св. Климент Охридски веќе поседувал цврста воспоставена светителска традиција, па истиот тој послужил за да ги балансира духовните врски меѓу словенската паства и византиските црковни поглавари со свештенството. Продолжувањето да се негува култот на првовозгласениот архијереј Св. Климент посредно го гарантирало и самостојниот статус на охридската духовна катедра во однос на другите помесни цркви, па дури и кон вселенската патријаршија во Константинопол. Ваквите процеси околу 1045 година само ја поткрепиле иницијативата на првиот византиски архиепископ Лав во Охрид да удоволи во фрескосликарскиот ансамбл на новата катедрална црква „Св. Софија“ да се наслика и портретот на Св. Климент Охридски, покрај оние на Св. Кирил и Методиј и меѓу вселенскиот и римопапскиот архијерејски сликарски репертоар. На тој начин се изразува екуменското светителско достоинство на охридскиот светител, а покрај главата на портретот е запишана и сигнатурата со неговото име: ΚΛΗΜΗΣ (односно КЛИМ, скратена форма од Климент). Во 1191 година охридскиот архиепископ Јоан Каматир го удоволил сликањето на светителските портрети на Св. Климент Охридски и на сесловенските просветители Св. Кирил и Методиј во црквата „Св. Ѓорѓи“ во преспанското село Курбиново. Напишаните сигнатури на византискогрчки јазик покрај портретите на словенските светители упатуваат на континуитетот на овие сликарски претстави со оние во охридската катедрална црква „Св. Софија“ во Охрид. Портретот на Св. Климент Охридски е насликан на северната страна во придружба на Св. Климент I Римски. Во периодот на архиепископот Димитриј Хоматијан (1216-1234) се потсилила црковно-политичката потреба од потврдување на високата свест за автокефалниот статус на Охридската архиепископија. Тоа било периодот при згаснувањето на Првото Византиско Царство (1204-1261), при возобновувањето на Второто Бугарско Царство и подигањето на Трновската патријаршија, но и при одметнувањето на Св. Сава од јурисдикцијата на Охридската архиепископија и прогласувањето на самостојна црква како титуларна на формираната средновековна српска држава. Тогаш почнале помасовно да се сликаат портретите на Св. Климент во фрескоживописите, а ваквата култна практика се поддржала и од страна на архиепископите Константин Кавасила во периодот од 50-тите и 60-тите години на XIII век, како и од Григориј во почетокот на XIV век. Од тој период потекнуваат идентификуваните портрети на Св. Климент Охридски во фрескоживописите на манастирската црква „Св. Никола“ во Мариово од 1271 година, на црквата „Св. Богородица Перивлепта“ во Охрид од 1295 година, на црквата „Св. Јоан Богослов“ на Канео од крајот на XIII век и др. Од истиот период потекнува и зачуваниот релјефен дрвен портрет на Св. Климент Охридски.
Во периодот од владеењето на средновековната српска држава Охридската архиепископија го зачувала самостојниот статус во однос на Пеќската диецеза, но и покрај тоа српската црковна хиерархија црпела духовно искуство од Охрид и од култот на Св. Климент Охридски. Низ целиот XIV век се мотивирало сликањето на портретите на Св. Климент по фрескоживописите на храмовите не само во Македонија туку и на просторот на Србија. Од тој период потекнуваат портретите на Св. Климент Охридски во црквата „Св. Ѓорѓи“ во Старо Нагоричино од 1316-1318 година, во црквата „Св. Никита“ на Скопска Црна Гора од околу 1324 година, во манастирскиот храм „Матејче“ од 1348-1350 година, во црквата „Св. Богородица Заумска“ во Охридско од 1361 година, во црквата „Св. Никола“ во Псача од околу 1365 година, во црквата „Мал Свети Климент“ во Охрид од 1378 година, во црквата „Св. Димитриј“ во Охрид од крајот на XIV век, во храмот на Марковиот манастир кај Скопје од 1377-1378 година, во црквата „Св. Андреј“ на Матка кај Скопје од 1389 година и др. На територијата на Србија биле насликани портретите на Св. Климент во храмовите на манастирите Студеница од 1314 година и Грачаница од околу 1321 година итн.
Од XV век наваму портретите на Св. Климент Охридски во фрескоживописот и во иконографијата биле застапувани по храмовите во внатрешноста на Македонија, во дел од денешна Албанија, во Егејска Македонија, на Света Гора и пошироко. Вкупно досега се идентификувани од 100 до 120 портрети на Св. Климент, при што за оваа пригода ние нема да ги набројуваме. Треба да се напомене дека Св. Климент Охридски се сликал самостојно, но и заедно со Св. Кирил и Методиј, со Св. Наум Охридски, со Св. апостоли Петар и Павле, со Св. Климент I папа Римски, со Константин Кавасила, со Св. Јоан Златоуст, со Св. Власиј, со Св. Епимах и др. Во фрескосликарската и во иконографската традиција Св. Климент Охридски се среќава насликан и како дел од светителската група на т.н. Седмочисленици, коишто ја сочинуваат Св. Кирил и Методиј – заедно со нивните ученици, светите Горазд, Климент, Наум, Ангелариј и Сава (или Лаврентиј). Заедничкиот култен и сликарски одраз веројатно проникнал во Охридскиот духовен центар, а најстарата фрескосликарска претстава на Св. Седмочисленици е идентификувана во Слимничкиот манастир во Преспа, која се насликала во 1612 година. Во историјата на уметноста се проценуваат како повпечатливи уште сликарските претстави на Св. Седмочисленици на фреската од 1806 година во нартексот на Светинаумовиот манастирски храм, на иконата насликана од Дичо Зограф во 1862 година, или она на руската литографија од 1869 година во пештерната црква „Св. Спас“ во с. Евла кај Ресен и др.
Своевидната (ре)афирмација на славата и споменот за Св. Климент Охридски се мотивирала и во народната традиција на просторот на Македонија. Преку голем број верувања, легенди и преданија во народната меморија на македонското население се вткаени култните односи кон овој сесловенски светител и просветител. Обично нивната изворна содржинска основа се црпи од житијата за Св. Климент, но поголем дел од нив е плод и на развиената народна фантазија, прераскажуваните чуда и верувањата. Во преданијата светителот се прифаќа како заштитник на градот Охрид и на околината во секакви воени и природни непогоди, јавувајќи се неговиот свет дух за да ги избави од заканите и опасностите. Следствено, се раскажува како Св. Климент ја заштитил Самуиловата војска или како го бранел градот од турските освојувачи. Тоа го правел со манифестирање чудотворства и со физичка натприродна моќ против непријателот, а притоа останувале траги во вид на стапалки или на потковици од неговиот коњ – како поткрепа на легендите за него во духовната меморија на верниците. Но тој чудотворно исцелувал и од болести, спасувал давеници во езерото, им помагал на рибарите во несреќи, градел манастири, ги штител манастирските имоти, го подучувал народот во земјоделските или во овоштарските работи, а со името на светителот или со местата на неговите престои се поврзуваат уште и називите на повеќе охридски села и друга топонимија. Затоа неговиот култ постојано бил присутен во молитвословијата на охриѓани од различни генерации низ македонската историја. Во народните преданија често Св. Климент Охридски се поврзува во директна врска и со култовите на Св. Наум Охридски, на Св. Кирил и Методиј, на Св. Еразмо, на Св. Василиј, Св. Спиридон и др.
Култот на Св. Климент Охридски посредно извршил афирмација и проникнување на богоугодниот чин на светители за Св. Кирил и Методиј, зашто славата и споменот за нив не заживеале во богослужбените календари и во месецословите на византиската или на римолатинската богослужба и книжнина. Кирилометодиевската дејност не ги исполнила докрај црковно-политичките и културните очекувања на византискиот Константинопол и на папата во Рим, при што и втемелувањето на нивниот светителски култ во сите облици се случило во Охридската духовна и книжевна школа, поттикнато пред сè од повеќеслојната изворна кирилометодиевска дејност на Св. Климент Охридски и од неговиот воспоставен светителски култ по упокоението на 27 јули во 916 година во Охрид. Уште кога бил жив Св. Климент Охридски ги застапил во богослужбениот календар славите и спомените за Св. Кирил и Методиј, составил нивни пригодни хагиографски, химнографски и поучно-пофални ораторско-реторички состави според обрасците на византиските книжевнотворечки искуства, како и според упатствата на важечкиот црковен типик. По смртта на Св. Климент, неговата светителска слава и спомен станале дополнителен поттик и за ново посредно напластување на светителскиот култ за Св. Кирил и Методиј. За тоа сведочат заедничките одбележувања на нивните поединечни светителски спомени во богослужбената практика и во духовниот живот на црквата во Охридската диецеза, за чијшто првовозгласен архијереј се смета Св. Климент Охридски.
Текстот е објавен по повод 1.100 години од неговото блажено упокојување (†916 – 2016)
ПОСЛЕСЛОВИЕ
Култот и епохалното дело на Св. Климент Охридски во втемелувањето на кирилометодиевската традиција како своевиден феномен имаат општоцивилизациски вредности, па од современа дистанца е беспредметно да се посвојуваат и присвојуваат како извор за напојување само на една актуелна национална културноисториска традиција. Но неговиот култ се воспоставувал и се ширел на македонскиот простор, а и поголемиот дел од неговата засведочена дејност се реализирал во Македонија. Оттука произлегува втемеленото право во континуитетот на македонскиот културноисториски развој или идентитет да се има и значајно место за Св. Климент Охридски и за неговата Охридска духовна и книжевна школа. Особено е значајно што современиот христијански живот во Македонија, олицетворен преку Македонската православна црква – Охридска архиепископија, духовно извира од Светиклиментовата црква. Следствено, пак, таа засекогаш ги оживеала апостолските црковни врутоци на Христовиот ученик апостол Павле, како и на ранохристијанските протеци од духовниот супстрат на Јустинијана Прима. Тоа ја легитимира историската гаранција за опстанокот на автокефалноста на Македонската Светиклиментова православна црква.
Во историски и цивилизациски контекст е поважно што Св. Климент дошол или се вратил во Македонија на терен со ранохристијанска традиција и со погодна духовна клима за да се дооформат и да се интензивираат новите развојни тенденции во христијанството. Затоа и неговата дејност била автентично христијанска, но и цивилизациска ренесанса на нешто што во Охрид и во Македонија веќе имало фатено длабоки библиски корења од кои проникнувале нови словенски форми на произнесување на верата и на културата. Од една страна улогата на Св. Климент се надоврзувала на ранохристијанската традиција, кога од Антиохија Св. Еразмо дошол во тогашен Лихнидос (Охрид) за да го актуализира изворното библиско христијанство уште во времето на III век од новата ера. Од друга страна, пак, со формирањето на Охридската духовна и книжевна школа се заокружил процесот на симбиозата меѓу протокултурната древна класичномакедонска генеза и заживеаните форми на манифестирање словенска цивилизациска свест во Македонија.
Вечна му слава и спомен на Свети Климент Охридски.
