Денешниве млади речиси и не знаат што е тоа стипендија. Иако уште постојат „државни стипендии“, нивниот број и нивното значење се – минимизирани, речиси децимални. Неколкупати пишував и јавно се залагав да се доделуваат добри стипендии со кои ќе се поттикне македонистиката (но и не само таа!) како дисциплина за студирање: барав стипендии за најдобрите студенти во ранг на (најмалку) просечна плата, како и гаранција дека ако стипендијата резултира со врвен кадар – нејзиниот корисник ќе има загарантирано работно место. Само така може да се стимулираат младите да си го изучуваат и да го чуваат мајчиниот јазик во време на лингвистички империјализам во кој однапред е познато кои јазици ќе ја добијат „војната меѓу јазиците“. Нормално, моите предлози беа доживеани како екстравагантни. И како нешто нереално. Но работата е во тоа што јас веќе сум живеел во свет во кој тоа било реалност. Како е можно, ако во тој вчерашен свет достоинствената стипендија била реална работа колку што бил и реален поимот „коњ“ (постоел коњ), сега, одеднаш, само еден ден подоцна, во новиот свет таа да стане имагинарна, како и поимот „еднорог“ (не постои, можеме само да го замислуваме)? Такви ненадејни пресврти од чист реализам во чиста фантастика се добри во уметноста, ама не се здрави за животот што го живееме.
Бесперспективноста на младите луѓе, како доминантно чувство што ги тера да стануваат постмодерни печалбари (во суштина исти како и оние од драмата на Антон Панов), во добар дел се должи токму на отсуството на стипендии. Можеме да му упатуваме колку сакаме забелешки на социјализмот дека бил тоталитарен систем, но оној социјализам во кој живееше мојата генерација беше далеку понапред во социјалната грижа за младите од оваа демократија. Мојата генерација е последната што доби не само стипендии во ранг на плата туку некои од нас добија и станови „од работа“, нешто што за денешниве млади звучи како чиста фантастика. Значи не – НАУЧНА фантастика, туку ЧИСТА фантастика. На нашиве деца еднорогот им е постварно нешто од нашето сведочење дека државата делела и станови, на најзаслужните. Друго прашање е што се подразбирало под „заслужен“ – професија или политичка „исправност“, ама и денес е исто: послушен партиски војник добива што сака, непослушен интелектуалец (а на интелектуалците должност им е да бидат непослушни) – не е заслужен за ништо и никогаш.
Значи, реализмот на вчерашниот изумрен свет го доживуваме во зоната на фантастиката, кога говориме за стипендии. Но и денес имате ЖИВИ докази дека тоа било реализам: постои еден наш научник, академик, врвен стручњак во својата област, човек што држел предавања по десетици универзитети од Русија до Америка, а се родил во повеќедетно семејство, во испустено македонско сиромашно село. Освен тоа, останал само со мајка, обична работничка, која не можела да ги исхрани. И како е можно да стане прв меѓу најпрвите во светот? Звучи како бајка? Е па, реализам е, како „Војна и мир“. Затоа што за РАБОТНИЧКИ деца имаше нешто што се викаше „Титов фонд“. Имаше и други стипендии и помош. Централен поим на тоа „тоталитарно“ општество беше работничката класа. Хуманата димензија на тој систем беше во социјалната грижа за талентираните деца на работниците. Денес, кога фабриките се испозатворија, кога пропадна работничката класа, кога капитализмот го внесе поимот „средна“ наместо работничка класа, ги снема и работничките стипендии. Талентираните, а сиромашни млади луѓе се упатени на СПОНЗОРСТВА наместо на стипендии: државата му ја препушти грижата за оние што немаат еднакви можности за образование – на приватниот сектор.
Јас лично, на пример, сум бил корисник на стипендија за магистерските студии. Кога ме примија за асистент на предметот Нова хрватска книжевност кај легендарниот Атанас Вангелов, самиот Вангелов инсистираше да магистрирам во Загреб, кај една сјајна генерација филолози, од Анте Стамаќ, преку Бранко Вулетиќ, до Борис Сенкер. Значи, добив двегодишна стипендија за специјализација од областа на хрватската книжевност, без никакви интервенции во тогашниот СИЗ за образование (СИЗ значеше „самоуправна интересна заедница“). Доволен авторитет беа два потписа: на тогашниот професор по хрватска (Вангелов) и на претходниот, Гане Тодоровски. Стипендијата подразбираше доволно пари да си ја платам тогаш не баш евтината школарина на „Загребачкото свеучилиште“, да патувам со воз секој месец со кушет-вагон (спална кола) на цикличните предавања за магистериумот (по четири-пет дена месечно, настава нонстоп), да си земам пристојна хотелска соба, да се хранам целосно пристојно, да си купувам неопходна литература (и денес во домашната библиотека имам стотина купени книги од тоа мое загрепско искуство) и да пијам коњак на масата на која седел Мирослав Крлежа во елитниот хотел „Еспланада“.
Кога им го раскажувам ова на моите студенти, тие мислат дека БЕЛЕТРИЗИРАМ, односно дека до израз доаѓа мојата смисла за имагинација. Но така беше. Државата имаше интерес да прати Македонец да стане кроатист. Денес, бидејќи ги знам муабетите и по факултетите и по министерствата, кога некој би го побарал тоа што јас сум го добил, би му рекле – а каков интерес има Македонија од Македонец да прави кроатист? Нека платат Хрватите, ако сакаат во Македонија да постои кроатистика. Тој став, мерен со пазарните законитости на современиот свет – изгледа логично. За хрватската култура во Македонија треба да се грижи Хрватска, а не Македонија. Но тогаш не беше така: бидејќи бевме една држава, секој се грижеше за другите „југословенски“ култури. Затоа и повеќе се познававме сите меѓу себе, од иста струка, од Триглав до Гевгелија, како што се велеше.
Но стипендијата мораше да се оправда, и тоа со врвни оценки и резултати. Се очекуваше, од оние што користат стипендии, не само да го завршат образованието туку да станат и столбови на нашата наука, култура и уметност. Кога ги примавме тие стипендии нашата мисла беше: „Кога ќе завршам, мора да станам некој и нешто“, а не „Кога ќе завршам, мора да се вработам“. Мислам дека тука се гледа основната разлика меѓу стипендијата и спонзорството: стипендијата се даваше и се примаше со чувство дека треба да стекнеш знаење, а денешниве спонзорства за школарина се даваат колку да се оспособиш за некоја „вештина“ или рутина, која ќе ти овозможи да се вработиш, колку да си го вадиш „лепчето“. Да бидеш стипендист на Титов фонд значеше да имаш идеал – „да станеш Тито“ во својата област, а не само да дојдеш до лебот свој насушен. Социјализмот го ценеше знаењето (иако потоа будно следеше за што ќе се употреби тоа знаење во идеолошка смисла), а капитализмот го уништува знаењето (веројатно од истиот идеолошки страв), па бара „шрафчиња“ од луѓе, такви што послушно ќе извршуваат рутински вештини „на лентата“, доволни за профит и капитал. Капитализмот не сака да знаеш и да размислуваш, туку да усвоиш протокол. Дури и лекарите денес лекуваат така: наместо да размислуваат, применуваат протоколи, готови формули за лекување, иако и децата знаат дека една иста болест има различен изглед кај различни пациенти. И треба размислување.
Многу, многу би сакал младиве да го допрат повторно еднорогот на стипендијата. Грев правиме ако не добијат сите еднакви услови за образование. А ние трубиме, на сите политички труби јерихонски – за демократија.
