„Технологијата ќе произведе генерација на идиоти“ – Ајнштајн
Позната е анегдотата со кинескиот филозоф Чуанг Це, кој една вечер сонувал дека е пеперуга, па кога се разбудил збунет не знаел дали е тој или е пеперуга што сонува дека е Чуанг Це. Како и да е, сон во сонот како што би рекол Е.А. По, но ми се чини дека пеперугата тука е најубавата метафора на божјото создавање. Архетип, без разлика што како пример за тоа на праведникот Јов Јахве му ги истопорува надмено, за да му всади страхопочит, нилскиот коњ и крокодилот. Сеедно, но тука нема машина, како да не е Бог нејзин творец, туку подоцна самиот човек на кој неа, на неговата имагинација му ја шепнува како што стојат работите сатаната. Всушност човекот уште во архаичните времиња по создавањето почнал технолошки да сонува за машината што ќе го доближи до Создателот по изгонот од рајот. Полни се архаичните митови со тој и таквиот сон. Мене најархетипален на тој план ми е митот за Дедал и Икар да бидат како ангелите за кои не важи законот на гравитацијата, па си конструирале крилја (замисла за крилеста машина подоцна реализирана со авионот) залепени со восок и летнале, ама кога се доближиле до сонцето до Бог восокот се стопил и следувал како по првиот грев во рајот неизбежниот пад. Што значи дека човекот е битие на падот, кое го сонува вознесот и тоа, драг читателу, е силниот мотив за неговата мотивација во науката во која, како што гледаме сега, повтел да се натпреварува, сè додека не си го скрши вратот, и со самиот Создател од чија сенка сепак не може да се ослободи. И во времето на антиката и магиската култура тој за него, речено со речникот на модерниот научен јазик размислувал технолошки, па го замислувал како некој вид космичка машина. Во митовите има многу примери за тоа и на Запад и на Исток, но јас ќе ја наведам мислата на античките трагичари Софокле, Еврипид и Есхил, кои Создателот го замислуваат, имено, токму така како deus ex machina што управува со целата вселена и плус со судбината на луѓето. Да. Звучи речиси пророчки, како античка авангарда проектирана за денешната вештачка интелигенција со столетија нанапред.
Во модерното време таа авангардна идеја се реактуализира со еден посебно имагинациски елан витал кај романтичарите во литературата. Најмногу кај Едгар Алан По и тивката Мери Шели покриена од сенката на нејзиниот сопруг, славниот англиски поет Перси Биш Шели. И двајцата тие, колку што ми е мене познато, први ја пророкувале и предвиделе денес толку многу актуелната вештачка интелигенција на човекот престорен во машина. Не знам дали тука не станува збор за поетската теорија на Готфрид Бен за регресивната трансценденција? Има елементи за тоа. Сеедно. Е.А. По и Мери Шели ја фрлиле смело во оптек идејата за човекот машина или човекот киборг. Е.А. По се служел тука како идеја со моќта на електрицитетот за оживување на мртовецот, додека Мери Шели била поконкретна во стилот на западниот рационализам, кој и чудото, божјото откровение го претставува во реална слика лишена од мистицизам. Но да не должиме. Мери Шели на својата футуристичка имагинација ѝ дава во картезијански антимистичен стил конкретен реален облик. Тоа е нејзиниот технолошки изум Франкенштајн, плод на нејзината литерарна имагинација, кој и како таков е првиот модерен робот, денес суетен тип на вештачката интелигенција со кој модерниот технолошки човек непромислено се гордее како врв на својот ум, иако тој негов интелигентен робот, денес суетен тип на вештачката интелигенција со кој модерниот технолошки човек непромислено се гордее како врв на својот ум, иако тој негов интелигентен робот сепак не може да произведе ни една најмала бубачка или пеперуга како што го може тоа Создателот. Но тој се гордее со технолошкиот производ.
И тоа е парадоксот, драг читателу. Човекот го заборави божјото создавање и се обиде да се натпреварува со Бог фрлајќи ги сите коцкарски карти на технологијата.
Тој го заборави неговото создание во Природата, а со тоа, во пакет, се заборави и себе. Она на што предупредуваше длабокоумниот Барух Спиноза, кој Бог го изедначи во онтолошка смисла со Природата: Deus sive natura. Да. Но модерниот човек ги отфрли и Бог и Природата заедно. Тој стана, како што вели Маркузе, „еднодимензионален човек“ на консумеристичката цивилизација, која, за жал, и технологијата ја насочува во тој правец. Паметен телефон, инстант информации за сè и сешто во секој миг, алгоритми што ќе ти го уредуваат животот без многу да му ја мислиш. Сето тоа ти го овозможува модерната технологија, која ти вели; ти спиј спокојно јас мислам за тебе. И така пропаѓа, гние когнитивното богатство на умот подарено од Господ, така фаќа пајажина секое ќоше во големата куќа на умот и душата кај човекот. Архаичниот човек пред појавата на писмото создавал епови, кои потоа со пронаоѓање на писмото биле запишувани. Неговиот ум имал голем речиси космички опфат за да го собере сето тоа во себе. Појавата на писмото му помогнала нему да го запише епот на камен или на глинени плочки како што е тоа случајот со асировавилонскиот еп „Гилгамеш“.
Најпосле пронајдокот на Гутенберг, печатницата, ја олесни работата да се складираат во книга сите епови и духовни достигнувања на човекот. Но денешната технологија, драг читателу, со која толку многу се гордее човекот го уби и Гутенберг. Компјутеристиката, интернетот и преостанатите, како што вели еден мој пријател, „ѓаволски чуда“ ја убија магијата на книгата. Ја убија Шехерезада, а го оставија во живот крвникот Шахријар инкарниран во технолошка машина што убива. Со технологијата на интернетот е убиен (јас како поет тагувам за тоа), според мене, најубавиот литерарен жанр, епистолата, писмото. Нема веќе писма со автентичен ракопис на душата. Постои само безличниот ракопис на интернетот и мобилните телефони во кој не врне дожд и нема искрени љубовни воздишки. И човекот и книгата се понижени ако замислиме дека, на пример, целата Александриска библиотека е собрана технолошки само во едно единствено електронско стапче што се вика уесбе. И тоа е страшно. Тоа е богохулие во најмала мера.
„Модерниот човек ѝ се восхитува на технологијата чија сила на инерцијата без да сети го влече кон бездна, оти сите се фасцинирани од благодатите што ги пружа таа, но никој не размислува за штетите од истата таа. А бездната е илузијата, виртуелната реалност, која сè повеќе ѝ го одзема местото на фактичката реалност. И опасноста што демне тука е од онтолошки карактер. Станува збор за замена на идентитетите со новото чудо на технологијата, вештачката интелигенција. Роботот што мисли неусетно го презема идентитетот на неговиот создател и консумер човекот, кој, пак, од своја страна сè повеќе во неговата технолошка хипноза се роботизира, станува механичко битие и својата ментална содржина несвесно ја разменува со металната на машината. На роботот, кој, парадоксално, од тој аспект и е дефиниран како хуманоид. Така, парадоксално, менталното и металното дојдоа во драматична не само механичка, технолошка, туку и онтолошка врска на размена, која на подолг рок ќе има трагични последици за хомо сапиенсот. Ментално, метално. Во контекстот на оваа релација, драг читателу, се потсетувам на Јакобсен и теоријата на Прашката лингвистичка школа, која вели дека зборовите слични по звучност се и семантички блиски. Изгледа дека таа теорија сега во нашиот случај ќе ја потврдат и диспарантно спротивставените поими ментално и метално. Јасно е.
Изгледа дека имагинациската „играчка“ на Мери Шели, Франкенштајн, проектирана со комплицирана мрежа од кабли, гумени црева и сл. лека/полека го дефинира металниот портрет на модерниот технолошки човек, кој, исто така, ако размислиме подлабоко сè повеќе и повеќе во неговата технолошка фасцинација почнува да заличува на технолошко чудовиште, додека тој се труди од петни научни жили што повеќе да ја „хуманизира неговата машина на вештачката интелигенција“. Веројатно тој ќе се обиде, а верувам и ќе успее во тоа, во таа машина со разните чипови да вгради и некаков конгломерат од чувства на тага, меланхолија, радост и сл., кои ќе се приспособат солидарно на сличните наши чувства, па заедно со нас ќе тагуваат или ќе се радуваат, при што по инерција можеме и целосно да им ги препуштиме чувствата на хуманоидните машини за да немаме проблем со нив.
И тоа се вика, драг читателу, губење на душата, а човекот на екстра развиената технолошка цивилизација е сосема блиску до тој ѓаволски акт. Така, сега повторно е актуализирана познатата тема на трампата меѓу Фауст и Мефистофел (ѓаволот; обработена во генијалното дело на Гете). Во неа Фауст му ја продава душата на Мефисто за наука и сензуална страст за што ја добива плус и убавата невина Маргарита. И, фигуративно но и реално речено, што произведе Фауст (метафора за модерниот на Западот технолошки човек) од таа размена со научната страст како компензација за душата? Ја произведе вештачката интелигенција, која во неговиот научен, но и онтолошки атеизам, полека почнува да ги покажува своите демонски рогови. Така, денес и еден од технолошките лидери Илон Маск драматично предупредува дека вештачката интелигенција носи „длабоки ризици за општеството и човештвото“. Тука е социјалниот ризик, бидејќи еден хуманоид на вештачката интелигенција ќе исфрли на улица илјадници работници, фрлајќи ги во егзистенцијална бездна, нешто слично како што се случи воопшто со индустрискиот бунт во 19 век, кога работниците во Англија ги кршеа машините мислејќи дека тие се причина за нивната социјална и егзистенцијална несреќа. Тие настани се дефинирани со поимот лудизам. А прашање е сега во контекст на темата дали тој лудизам, таа побуна против машината, во случајот вештачката интелигенција, нема утре или во поблиска иднина да се случи, кога благодарение на неа ќе се зголеми пролетаријатот на сметка на дебелиот згоен газ на либералкапиталистите и нивните недопирливи корпорации.
Така. Но покрај предвидливиот социјален ризик, поголем е како што и веќе истакнав, драг читателу, онтолошкиот ризик со вештачката интелигенција, или хуманоидна роботика, која во битието на човекот ги поставува интернет-технологијата, хуманоидната машина, а за сметка на тоа го исфрла надвор од него Бог, основниот постамент и симбол на Јаството. И тоа веќе не е поетското „растројство на сетилата“ за кое говори Рембо во прилог на модерната онтологија и естетика на поезијата, но воопшто и на целата уметност вклучувајќи ги и сликарството и музиката. Не. Сега со ултраистички глорифицираната вештачка интелигенција се работи не за уметничка, поетска, туку за онтолошка шизофренија, чија прогресија на болеста расте со невидено брзо темпо. Тоа го предвидел веќе едно столетие пред нас пророчки умниот гениј на Ајнштајн, кој, насетувајќи ја доаѓачката технолошка опасност, рече дека во иднина „технологијата ќе произведе генерација на идиоти“. Имено, тоа и се случува воленс/ноленс сега. За жал.
При крај сме на оваа тема без брегови. Човекот е зграпчен цврсто од ѕверот на технологијата и не знаеме кога ќе се извлече од неговата челуст. Ѕверот, кој нѐ потсетува на една алузивна во таа смисла слика на Гоја во која џинот излезен од морето го голта крваво беспомошниот, минијатурен во однос на него човек. А мене на таа страшна слика на шпанскиот гениј по аналогија ме потсетува човекот на кој неодамна во Америка му е вграден првиот чип во мозокот. И еве го на хоризонтот на технологијата идиотот за кој зборува Ајнштајн. Тоа е тоа. А ти ми забележуваш, гледам драг читателу, кој сум јас како поет, кој има некој вид и можеби вродена аверзија кон технологијата да суди за неа. Да. Точна е твојата забелешка, но сепак и покрај специјалистичката неупатеност докрај во науката, и покрај неговиот кусок на сциентистички ум, поетот не е лишен од можеби најдрагоцената алатка на неговата душа, интуицијата, моќта за суштинско согледување на нештата и пророкување на иднината врзана за нив.
А таа иднина тие може за среќата на човекот да ја вратат навнатре и назад како што го прави тоа и Готфрид Бен, сјајниот поет на германскиот импресионизам. Имено, тој, а со кого јас целосно се согласувам, го предлага концептот на таканаречената „негативна трансценденција“ во која човекот се враќа назад кон своето прапостоење што тој го наоѓа во слузта на прастарите мочуришта. Бен бил атеист и сигурно во сликата на слузта не го супституирал Бог, кој е сепак најзначајната супстанција што ја дефинира психата на човекот. Бог, кој, како што мислам јас, драг читателу, бил многу, неспоредливо многу повеќе присутен кај човекот на неолитот, отколку кај човекот сега на модерната технолошка епоха во која е исфрлен да ѕемне како сираче надвор од битието. Затоа, имено, јас и толку многу ја сакам епохата на неолитот во кој најголемото откритие не е вештачката интелигенција, туку рачното колце што произведува тркалезна убавина, садови за домаќинството, интимен пријател на човекот. Неолитот во кој има безброј божји откровенија, јавени како први: првото ведро со млеко од првото припитомено стадо, првото саќе мед од првата припитомена пчела, првото раскласано жито, првото расцутено гранче по педесет милиони прележана зима итн. Денес нема веќе откровенија. Човекот ги изгони Бог и божественото од себе. Ги изгони од себе откровенијата што ги има пак со секое ново изгревање на сонцето, кои ги покри со својот непроѕирен метафизички покров технологијата. Но да се надеваме дека сепак тој сè уште не е мртовечки. Дека сè уште технолошката апокалипса не го однела човекот на другиот брег од реката на смртта Стикс од кој нема враќање назад во елементарната радост и живот на човековата среќа со онтолошки епицентар во кој стои живиот Бог на човекот, а не мртвиот бог на технологијата.
