Едно е сигурно, а тоа е дека бројот на деца што доцнат со проговорување, односно доцнат во развојот, од ден на ден станува сѐ поголем и поголем
Секојдневно сме сведоци на деца што имаат три и повеќе години а не зборуваат, зборуваат на т.н. „бебешки“ јазик, покажуваат само со показалецот кон тоа што го сакаат без да го именуваат или, пак, манифестираат некаков друг вид отстапување во развојот. Запознаваме сѐ повеќе родители што меѓусебно комуницираат за тоа зошто нивните деца сѐ подоцна проговоруваат, зошто нивните деца не зборуваат, како да го стимулираат говорно-јазичниот развој на своите деца, како и родители на деца со аутизам, развојна дисфазија и слично, кои макотрпно бараат вежби, игри и начини како да го стимулираат развојот на говорот и јазикот на своето дете во својот дом. Од друга страна, логопедите и дефектолозите сѐ погласно апелираат дека треба да се побара стручна помош навреме.
Едно е сигурно, а тоа е дека бројот на деца што доцнат со проговорување, односно доцнат во развојот, од ден на ден станува сѐ поголем и поголем.
Но пред да создаваме паника, страв и грижа, важно е да знаеме на кој начин се одвива развојот на говорот и јазикот кај децата, затоа што честопати родителите ги споредуваат своите деца со други деца што зборуваат повеќе од нивните, односно проговориле порано од нивните деца, па очекуваат нивното дете од една година веќе да зборува како дете од три или четири години.
Како се одвива говорно-јазичниот развој?
1. Возраст до 6 месеци
Детето своето разбирање го покажува на тој начин што се врти кон изворот на звук, извршува продукција на говор на тој начин што ги повторува слоговите ба-ба-ба, гуга, брбори, врши продукција на комбинации од гласовите п, б, в, покажува променлива интонација за време на плачењето и гугањето.
2. Возраст до 12 месеци
Детето почнува да ги разбира своето име и името на блиските лица, како што се мајката, таткото, бабата. Продуцира нови разбирливи и неразбирливи гласови и исти слогови, како ма-ма, ба-ба, та-та, проследени со ниски тонови. Покажува желба за блискост и игра со родителите, како што е игра со рачињата.
3. Возраст до 18 месеци
На оваа возраст детето разбира зборови како што се имињата на предметите во своето видно поле, продуцира разбирливи зборови со кои ги именува познатите лица и предмети, вокализацијата се зголемува, користи гест или говор за одбивање, барања и одговори.
4. Возраст до 24 месеци
Детето разбира налози составени од два збора, односно од глагол и предмет (на пример: Дај рака!, Земи топка!, Фрли топка!…), како и продуцира налози составени од два збора (глагол – предмет), што укажува на тоа дека фондот на зборови се зголемува за околу дваесетина и повеќе зборови, кои на детето му служат за да праша: Што е тоа?, Каде е тоа?, Дали може? итн.
5. Возраст од 3 до 4 години
Детето ги изговара гласовите: а, е, и, о, у, п, б, т, д, к, г, м, н, њ, ф, в, х, ј, набројува од три до пет предмети што ги гледа пред себе или на слика, одговара на прашањето „Што е тоа?“, користи лични заменки, фондот на зборови се зголемува од 900 до 1.500 збора, користи најмногу именки, глаголи и заменки, ги познава основните бои, користи прости или некомплетни реченици од три-четири збора, покажува голем интерес за околината, изразено сака да се шегува, да си игра и да разговара, го разликува својот пол, може напамет да научи некој стих или кратка песничка, со прсти покажува колку години има, се зголемува неговото внимание.
6. Возраст од 4 до 5 години
Детето одговара на прашањето за што служи нешто и што прави нешто, притоа употребувајќи неколку предлози, различни видови заменки, се зголемува фондот на зборови од 1.500 до 2.100 збора, составува комплетна реченица од четири до пет збора, почнува да раскажува што гледа, сѐ уште не се или не се целосно формирани гласовите: с, з, ц, ѕ, ш, ж, ќ, ч, џ, ѓ, л, љ, р, ги зголемува желбата и потребата за социјализација со своите врсници, вниманието се зголемува.
7. Возраст од 5 до 6 години
Фондот на зборови се зголемува до 2.500 збора, со примена на сложени реченици, учење напамет кратки песнички, сите гласови ги применува во сите три положби во зборот, има кратко идно предвидување (на пример: колку години ќе има наредната година, дали после е утро или пладне, што ќе прави после…), имагинарната и креативна игра е силно изразена, опишува предмет што не е во неговото видно поле, вниманието е зголемено дури до половина час.
Кога станува збор за задоцнување во говорно-јазичниот развој?
За задоцнување во говорно-јазичниот развој станува збор кога детето има наполнето две-три години а сѐ уште не зборува ништо, употребува само неколку збора, кои некогаш може да бидат и нефункционални. За задоцнет говорно-јазичен развој станува збор кога детето не ги разбира налозите, односно она што му се кажува, како и не остварува вербална комуникација. Честопати децата не се вртат на името кога ќе бидат повикани, не остваруваат контакт со очите, имаат тешкотии во фината и грубата моторика, имаат недостиг од концентрација и внимание и слично. Некогаш задоцнувањето во говорно-јазичниот развој може да укажува и на некои посериозни состојби, како аутизам, развојна дисфазија, интелектуална попреченост и слично, па навременото барање помош од стручно лице и навременото започнување со третмани се исклучително важни.
Кои се причините за доцнење во говорот и јазикот?
Постојат најразлични студии што укажуваат на најразлични причини за доцнење во говорно-јазичниот развој, како што се: повреди на централниот нервен систем пред развојот на говорот, штетни фактори за време на бременоста (инфективни болести кај мајката, токсични труења, стрес, психофизички трауми), интракранијални крвавења, асфиксија и аноксија, енцефалитис и менингитис, фебрилни конвулзии, генетски фактори, побавно созревање на централниот нервен систем (латерализација на хемисферите, моторни нарушувања, когнитивни фактори, психогени и емоционални фактори, дефицит во аудитивната перцепција), средински фактори, како запуштеност, недоволна јазична стимулација или преголема изложеност на модерна технологија во периодот на говорно-јазичниот развој и слично. Но, сепак, најчесто причината останува идиопатска, односно непозната.
На прашањето кога е вистинското време да се побара стручна помош, постои само еден одговор, а тоа е дека не треба да се чека да се случи чудо и нешто да се промени само од себе, туку да се побара стручна помош веднаш штом ќе се посомнева дека детето отстапува во некој сегмент од развојот.
Ние, логопедите и дефектолозите, во секојдневната практика велиме дека родителот не може да очекува брз резултат ако го носи детето само на логопед и дефектолог, а дома воопшто не посветува време на своето дете и не вежба со своето дете. Од друга страна, апелираме дека секој родител треба да добива пишана програма по логопедските и дефектолошките третмани, за тоа како да вежба и како да го стимулира говорно-јазичниот развој на своето дете дома.
Техники и вежби како да го стимулирате детето на говор
Затоа во оваа статија ќе откриеме некои начини, техники и вежби за тоа како да го стимулирате побрзото усвојување на говорот и јазикот кај вашето дете.
– Посветувајте им многу време на вашите деца. Многу време не подразбира поминување еден час во текот на денот со вашето дете или шетање со вашето дете кога не го држите него за рака, туку го држите вашиот телефон во рака и зборувате со некој друг. Децата сакаат внимание, љубов и разбирање, објаснување на сѐ што ќе видат, слушнат и допрат. На крајот, децата прво го перципираат и учат моделот на зборување на своите родители и околината, создаваат говорно-јазична основа, па подоцна тие проговоруваат. Затоа внимателно и постојано комуницирајте со вашите деца, уште од првиот ден на нивното раѓање.
– Пејте им песнички на мајчин јазик додека ги гледате во очи. Додека пеете, истовремено играјте си, создавајте некоја своја кореографија што ги следи мелодијата, ритамот и темпото на песничката.
– Играјте игри преку кои се стимулира визуомоторната координација. На пример, на подот во собата истурете зрна грав и барајте од вашето дете со два прста (палец и показалец) да ги собира едно по едно и да ги става во чаша. Пред почетокот на секоја игра објаснете му на вашето дете со практичен пример како се игра играта.
– Не изложувајте го вашето дете на модерна технологија, односно телефони, компјутери, таблети…, особено не на странски јазик. Кога едно дете доцни во развојот на говорот и јазикот воопшто не се препорачува изложеност на модерна технологија.
– Играјте замислени игри, каде што прво едниот од вас треба да направи нешто, а потоа другиот, односно игри од типот „Ти си на ред“.
– Исечете листови на еднакви квадрати. На секој квадрат со фломастери нацртајте некој поим, на пример балон, брод, маче, куче, пиле, топка, дрво, сонце… и потоа именувајте ги. Сликичката ставете ја пред вашето дете и именувајте ја неколкупати, гласно, чисто и без употреба на демунитивни форми, односно „бебешки“ јазик.
– Редете една врз друга сликичка со ист цртеж, односно поим, и именувајте ги.
– Пејте ги и повторувајте ги слоговите што вашето дете веќе ги има совладано. Пејте нови слогови.
– Користете игра на зборови составена од прашања и одговори, како на пример: Каде е…?, Што е…?, Кој е…?, Каков е…? и слично.
– Покажете авторитет кон вашето дете. Бидете најдобри другари, но поставете граница што ќе му даде до знаење на вашето дете дека вие сте родителот и дека треба вас да ве послуша. Авторитет не подразбира уцена и насилство! Не дозволувајте вашето дете да поставува услови, како на пример да не сака да јаде или зборува ако не седи пред телевизор и не гледа цртани.
– Ставете боичка со изразена боја во раката на вашето дете, фатете ја правилно и потоа со ваша помош цртајте кругови, полукругови, бојте со прсти потопени во водени или темперни бои и слично.
– По можност, чувајте куче. Докажано е дека контактот на децата со животните, особено растењето со куче, позитивно влијае врз развојот на децата.
– Поминувајте што повеќе време заедно во природа.
– Навремено побарајте стручна помош. Консултирајте се со стручно лице, побарајте стручен совет.
Бојан Богдановски
Авторот е клинички логопед специјалист, дел од ГАСПАР – центар за психофизичко здравје
