Војната и проширувањето на Шенген го ставија на тест едногласното гласање во Советот на ЕУ. Но можноста за вето е важна гаранција за владеењето на правото, бидејќи ја спречува ЕУ да се претвори во сојузна држава против волјата на нејзините членки
Секогаш кога ЕУ треба да донесе тешки одлуки во краток временски период, често се слушаат гласови што повикуваат на прекин на едногласното гласање во Советот на Европската Унија – институцијата што ги претставува земјите-членки во ЕУ. Тоа, секако, беше случај неодамна, кога Холандија и Австрија ставија вето на Романија и на Бугарија за приклучување кон шенген-зоната за слободно движење, а Унгарија се обиде да ги блокира одлуките на ЕУ за помош за Украина и за глобалниот минимален корпорациски данок.
Мотивацијата на Унгарија беше очигледно во надежта дека ќе го искористи своето вето како потпора во напорите да ја намали планираната суспензија на средствата на ЕУ поради загриженоста за владеењето на правото таму. Стратегијата, како што се излезе, не беше премногу успешна. Според одлуката на Советот на ЕУ од 12 декември, најголемиот дел од првично планираниот износ од фондовите за кохезивна политика, 6,3 милијарди евра наместо 7,5 милијарди евра, ќе остане суспендиран поради корупциски грижи поврзани со користењето на парите на ЕУ. Покрај тоа, исплатите на Унгарија од фондот за закрепнување на пандемијата на ЕУ во износ од 5,8 милијарди евра, исто така, ќе бидат предмет на строги критериуми.
Ова не беше првпат унгарската влада да се обиде да ги минимизира финансиските санкции врз неа со „уценување“ на ЕУ со своето вето. И повторно, многу коментатори во Унгарија и во странство ја обвинија унгарската влада дека го злоупотребува правото на вето и се однесува неморално или на антиевропски начин. Критиките што ги добија Австрија и Холандија за држење на Романија и на Бугарија надвор од шенген-зоната беа попридушени.
Сепак, што и да мислиме за аспирациите на Романија и на Бугарија за шенген-зоната или за заедничката помош од ЕУ за Украина, едно нешто треба да биде јасно: правото на вето во Советот на ЕУ не е злонамерен инструмент, туку клучна гаранција за одржување на владеењето на правото на ниво на ЕУ.
ЕУ е уникатно наднационално тело. Тоа е многу повеќе од зона на слободна трговија или економски блок: исто така е политичка унија што регулира многу полиња на политиката. Сепак, таа сè уште не е сојузна држава – и тоа не е случајно.
Денес, по неколку амандмани на Договорот за ЕУ, владите на земјите-членки обично донесуваат одлуки во Советот на ЕУ со гласање со квалификувано мнозинство: за усвојување на предлогот е потребна поддршка од 55 отсто од членовите на Советот, кои истовремено претставува 65 отсто од населението на ЕУ. Тоа значи дека во основа не постои одлука на Брисел без земјите-членки, што не треба да се заборави секогаш кога владите на земјите-членки (како онаа на Унгарија) го обвинуваат Брисел како да е посебен центар на моќ на кој тие воопшто не можат да влијаат. Се разбира, генерално, мнозинството може да гласа против малцинството.
Сепак, постојат неколку, но важни исклучоци: земјите-членки намерно резервираа одредени области за кои не сакаат да бидат изгласани од други, но инсистираат на едногласно донесување одлуки. Таквите одлуки вклучуваат, на пример, усвојување на седумгодишните буџети на ЕУ, зголемување на сопствените ресурси на ЕУ (на пример, плаќање за помош за Украина), надворешна политика (како санкции против Русија) и проширување на шенген-зоната, што подразбира потврдување на одредени земји како доволно доверливи за да ги контролираат надворешните граници на ЕУ.
Од горенаведените примери е јасно дека причината зошто можноста за вето сè уште постои во правниот поредок на ЕУ е токму спречувањето на проширувањето на надлежностите на ЕУ во области што земјите-членки сакаат да ги држат под своја контрола. За да се обезбеди тоа во тие клучни полиња, ниту Брисел ниту другите земји-членки не можат да наметнат ништо непожелно над шефовите на земјите-членки. Во суштина, да се спречи ЕУ тивко да стане сојузна држава против желбите на нејзините земји-членки.
Аргументите дека едногласноста е тешко достапна и го прави донесувањето одлуки во ЕУ помалку ефикасно ја игнорираат најважната лекција што ја научи европската историја: дека тешките и долги процедури сѐ уште се подобри од преголемата моќ во рацете на премалку. Ова е она за што често се повторува владеењето на правото.
Друг аргумент против едногласноста е дека ветото често се користи во Советот на ЕУ на политички начин. Се разбира, тоа се користи на политички начин, бидејќи Советот на ЕУ е политичко тело што се состои од министри на земјите-членки. Како треба да постапат ако не политички? Ваквиот аргумент е вкоренет во погрешното разбирање на значењето на зборот „политички“. Дури и ако од пандемијата на ковид-19, а особено од војната во Украина, политичарите низ Европа имаат тенденција да остават впечаток дека политиката е за промовирање на моралното добро, треба да бидеме свесни за фактот дека, во реалноста, политиката останува сè, интереси, пазарење и прагматизам.
Вистинското прагматично лице на политиката на ЕУ се открива зад маската на морализирање секогаш кога се во прашање некои навистина важни прашања – како на пример дали треба да им се дозволи на одредени земји-членки да ѝ се приклучат на шенген-зоната. Без сомнение дека во иднина, кога ќе треба да се донесе одлука за пристапување на Украина во ЕУ, земјите-членки нема да се грижат за нивната „морална должност“, туку за трошоците и придобивките за нив. Откако Украина и многу земји од Западен Балкан станаа земји-кандидати за членство во ЕУ, станува сѐ појасно дека судбината на гласањето едногласност во Советот на ЕУ е силно поврзана со проширувањето на ЕУ.
Навистина нема потреба да се каже дека одлуките за прифаќање нови земји-членки во ЕУ секогаш мора да се носат едногласно. Наместо тоа, прашањето е колку сегашните земји-членки ќе се чувствуваат удобно со мислата дека секоја нова земја-членка би можела да стави вето на некои важни одлуки за кои постарите земји-членки веруваат дека им служат на нивните интереси. Ваквите чувства на жалење веќе можеа да се забележат кога Унгарија инсистираше на некои исклучоци од руските санкции.
Сепак, единственото решение за овие грижи е да не му се стави крај на гласањето едногласно: другата опција е да се задржат проблематичните земји како обични кандидати за вечност, додека не станат апатични за членството во ЕУ, како што се случи со Турција, која беше земја-кандидат за ЕУ за последните 23 години.
Барањето за едногласност изразува посебна рамнотежа на недоверба и доверба меѓу земјите-членки. Тоа е мотивирано од недовербата дека другите би можеле да бараат да ги прошират овластувањата на самата ЕУ преку гласање со квалификувано мнозинство, но сепак постои ниво на доверба дека земјите-членки на крајот можат да ги решат тешките прашања во клучните области со едногласно гласање. Оваа рамнотежа, сепак, можеби нема да биде одржлива на неодредено време. Можеби ќе дојде време кога земјите-членки ќе имаат поголема доверба во Брисел отколку во сомнителните „нови момци“ што му се приклучија на клубот и така ќе се согласат да го укинат барањето за едногласност во преостанатите неколку области. Иако ова, очигледно, ќе бара едногласност.
Беа Бако е адвокатка специјализирана за уставното право и правото на ЕУ. Таа е постдокторска истражувачка на Правниот факултет на Карловиот универзитет во Прага и коавторка на унгарскиот билтен „Гемишт“
