Сè до оваа година, инфлацијата во напредните економии како САД и Велика Британија толку долго беше многу ниска што требаше да се навратиме на минатото и да се сетиме како изгледаше живеењето со ценовните скокови во доцните 1970-ти години. Годишната инфлација на потрошувачките цени во САД достигна врв од 13,5 отсто во 1980 година, додека во Велика Британија достигна 24,2 отсто во 1975 година а, по падот, повторно се зголеми на 18 отсто во 1980 година.
Но насловните бројки не го откриваат данокот што го зема високата инфлација. Ниту, пак, образложена економска процена на нејзините резултати, вклучувајќи ги големите промени што се јавуваат кога зголемените цени се во интеракција со даночниот систем, намалувањето на заштедите на домаќинствата или ефектот на произлезената несигурност во инвестициите и растот.
Економистите посочуваат дека зголемувањето на стапката на инфлација има пренасочувачки ефект, бидејќи им штети на штедачите, но им користи на должниците со тоа што го намалува нивното должничко оптоварување во реални услови. Но тоа е лажна утеха за луѓето со големи хипотеки, кои сега се соочуваат со највисоки каматни стапки, а со тоа и барања за нивниот расположлив приход во последно време.
Овој пренасочувачки ефект неизбежно води до политички одговор на инфлацијата. Банката на Англија остана глува на апелите да не се бара зголемување на платите што ќе одговараат на инфлацијата. Просечниот годишен расположлив приход на домаќинствата во Велика Британија е околу 31.000 фунти (37.305 долари) во време кога се предвидува дека сметките за енергија ќе пораснат на повеќе од 4.000 фунти годишно од јануари, што е зголемување од 1.400 фунти во октомври 2021 година, а цените на храната се зголемија за речиси 10 отсто во изминатите 12 месеци.
Стравот на Банката на Англија од паралелен раст на цените и платите е рационален. Но рационалните економски процени не ги земаат предвид емоционалните последици од високата инфлација. Ова е полесно разбирливо во случај на хиперинфлација. Ваквото искуство на Германија во 1920-тите години нашироко се смета дека придонело за општествена нестабилност и дека имало влијание врз креирањето на економската политика што продолжува до ден-денес.
Но уште помали епизоди на инфлација како онаа од 1970-тите оставаат емоционални лузни. Тогаш бев тинејџерка и јасно се сеќавам дека мајка ми беше загрижена како ќе може да си ја дозволи неделната сметка за храна. Сличен шкаф имам и денес дома, а ја наследив и нејзината опсесија со гасење светла и одржување на термостатот. Овие навики ќе му бидат од корист на моето семејство во 2022 и 2023 година, но тие претходат на сегашната криза, како одраз на стравовите на мајка ми.
Денешната инфлација е далеку од неодамнешното искуство. Луѓето долго време мислеа дека цените на секојдневните добра како облека, храна, апаратите или приборот за домаќинство имаат поголема веројатност да паднат отколку да пораснат – чувство можеби позначајно од зголемувањето на цените за услуги како што се транспорт и осигурување. Меѓутоа, денес има извештаи за зголемена побарувачка во банките за храна и во САД и во Велика Британија, како и на поголема употреба на готовина бидејќи луѓето се обидуваат повнимателно да ги распределат своите буџети. Настрана тоа што ова покажува дали економијата е во рецесија, малку емоции се посилни од стравот и болката што ги чувствува родителот поради тоа што не може да им обезбеди на своите деца храна и засолниште.
Оваа немонетарна цена за зголемената инфлација нагло се надоврзува на многу различното, но слично ужасно искуство од пандемијата на ковид-19. Како економски суровата зима ќе влијае на младите луѓе што веќе го поминаа најдобриот дел од изминатите две години отуѓени од своите врсници поради карантините и им беше нарушено образованието? Пред нашите очи се формира генерација што ќе ги трпи последиците од овие случувања.
Препознавањето на емоционалниот данок на денешната инфлација води до два заклучока. Еден од нив е дека политичкиот одговор е попредизвикувачки и поважен отколку правилно да се води економијата. Иако советите на економистите сигурно ќе бидат важни во обидот да се ограничи оваа инфлациска епизода, сепак товарот го носиме ние. Политичарите би можеле разумно да се одлучат за политики (како што е буџетска фискална помош за загрозени домаќинства или интервенција во одредувањето на цените) што актуелната конзервативна економија би ги отфрлила. Економската ефикасност не е главен приоритет во криза. Затоа претпазливите министерства за економија сега треба да планираат шеми за рационализирање на одредени енергетски и прехранбени производи во случај да бидат потребни такви мерки. Другиот заклучок е дека овој период најверојатно ќе има важни општествени последици. Од крајот на средината на 1980-тите, Западот доживеа речиси четири децении на глобализација, поткрепена со политичка филозофија што ги нагласи пазарните сили додека остро прави разлика помеѓу државата и економијата.
Условите за општествена согласност за бизнисите суштински се менуваат, поради светската финансиска криза од 2008 година, пандемијата, а сега и поради кризата со трошоците за живот. Се чини дека повеќето политичари сè уште не го препознале или артикулирале ова. Но идејата дека светските профити, бонусите за високоплатените и откупот на акции може слободно да продолжат како и досега, наскоро ќе се судри со реалноста. Прашање е само каква форма ќе има транзицијата кон новиот консензус.
Авторка: Дајан Којл е професорка по јавна политика на универзитетот „Кембриџ“
