Михаил Герџиков и Павел Шатев развиле блиска соработка во борбата за ослободување на Македонија. Двајцата ѝ припаѓале на неформалната група интелектуалци и политички активисти што дејствувале во Македонија. Тие учествувале во подготовката и печатењето револуционерни и анархистички пропагандни материјали за македонското прашање
Знаменитостите на Македонија
Михаил Герџиков (1877–1962) и Павел Шатев (1882–1951) биле тесно поврзани преку својата револуционерна и анархистичка активност во периодот на македонското ослободително движење во почетокот на 20 век. Герџиков и Шатев развиле блиска соработка во борбата за ослободување на Македонија. Двајцата ѝ припаѓале на неформалната група интелектуалци и политички активисти што дејствувале во Македонија. Тие учествувале во подготовка и печатење револуционерни и анархистички пропагандни материјали за македонското прашање. Герџиков, кој имал долго искуство како учител и пропагандист, бил еден од иницијаторите на тајните комитети и организација во Македонија. Двете фигури биле поврзани во размената на анархистички мисли и контакти со европски анархисти и синдикалисти. Како револуционери се залагале за самостојна македонска држава, која би можела да влезе во една поширока балканска држава.
Улогата на Михаил Герџиков во македонското ослободување
Михаил Герџиков (1877–1947) беше учител, анархист и револуционер, кој преку создавање тајни комитети и образовна дејност ги мобилизираше македонските кадри за ослободителната борба против османлиската власт. Воспостави врски со европски анархистички и синдикалистички мрежи за снабдување со оружје и пропаганда во корист на македонското прашање. Михаил Герџиков го обедини анархистичкиот идеал за директна акција со македонскиот национално-ослободителен стремеж, создавајќи практични методи на организација што останаа модел за идните генерации борци за слобода.
За своите револуционерни активности, Герџиков во своите спомени вели: „Јас стигна во Софија, се сретнав со Делчева. Со него зборувавме за ситуацијата во Одринско. За окружницата од Солун, Делчев ми рече дека тоа треба да станало по настојување од битолчани, но тој сам рече дека и тој бил повикан, но дека не сакал да оди во Солун. Уште тогаш тој признаваше дека по востанието на цончевистите ситуацијата е затегната во целата земја – во Македонија, дека ние не можеме да одиме се така како дотогаш, но дека и не бидува да се прибегнува кон едно масовно движење, туку ќе треба да се помисли за некој нов начин за работа. Јас бев приврзаник на една теорија за терор, терор над административните власти во Турција. Тоа мое гледиште Делчев го знаеше; јас бев на тоа мислење уште во Женева пред да стапам во редовите на Внатрешната организација. Делчев си спомни за тоа мое гледиште и ме помоли да напишам една брошурка за тоа прашање“.
Останува запаметен како противник на бугарската државничка и националистичка политика кон македонското прашање, оттука Герџиков во своите спомени вели дека при својата агитација во Одринско укажувал дека борбата ќе биде поткрепена од Македонците, дека борбата ќе биде општа.
– За Бугарија не се говореше, ниту се даваше надеж, дека Бугарија ќе ја поткрепи борбата – вели Герџиков во своите спомени.
Улогата на Павел Шатев во македонското револуционерно движење
Шатев беше една од значајните фигури во македонското револуционерно движење, активен член на гемиџиите и идеолог, кој преку свои текстови и говори го обликуваше националниот дискурс. Шатев како член на групата на гемиџиите учествува во организирање и спроведување на бомбашките акции во Солун во април 1903 година, со цел да привлече меѓународно внимание кон македонското угнетување. Тој се обучува за експлозиви, помага во планирањето на нападите и одржува тајни канали за снабдување со оружје и материјали за акциите.
По политичките пресврти во Балканот, Шатев продолжува да ги шири револуционерните идеи преку печат и говори, станувајќи еден од идеолозите на ВМОРО–Обединета, каде што активно учествува во дебати за идниот облик на македонската држава. По Втората светска војна, тој беше назначен за министер за правда во Народна Република Македонија (април 1945–април 1946), што го поврза неговиот револуционерен пат со првите чекори на новата македонска држава.
Шатев како директен учесник во македонското револуционерно движење е сведок на повеќе настани и процеси за кои пишува и во својата книга „Македонија под ропство“. Во неа, Шатев меѓу другото вели дека постоел голем антагонизам меѓу учителите во Солунската гимназија, а паралелно со тоа и меѓу солунските граѓани. Тие биле поделени на две партии, кои се бореле меѓу себе. Споровите меѓу двете групации се воделе по прашањето со какви методи да се работи во иднина. Едната група се залагала за дејствување преку црквите и училиштата, односно по еволуционен начин. Оваа група била предводена од егзархистите, кои биле против секоја револуционерна дејност. Другата група била носител на револуционерниот метод и не ги прифаќала барањата на егзархистите. Според Шатев, еволуционистите го издигнале лозунгот за легална борба, просвета, цркви и училишта. Анализирајќи ги поделбите меѓу двете групации, Шатев забележува дека антагонизмот потекнувал од различните погледи за иднината на Македонија. Сепаратистите сметале дека иднината на Македонија лежи во автономијата.
– За нив единствено исправно решение на македонското прашање беше автономна Македонија во границите на Турската империја. Егзархистите сметале дека Бугарија е доволно силна за да ја завладее цела Македонија и затоа нема потреба да се говори за некаква автономија – пишува Шатев во својата книга „Македонија под ропство“. Д.Ст.
