Матеј Вишњек, водечки романски драмски писател
Како еден од најпроминентните романски и европски драмски автори, каде се изворите на инспирацијата за вашите пиеси?
– Театарот го открив доста рано, но преку циркусот. Можам да кажам дека целиот свет на сценската уметност го открив преку циркусот, циркусот што доаѓаше во мојот роден град еднаш годишно. Кога циркусот пристигна во мојот роден град, сè наеднаш се смени. Имаше радикална промена, инвазија на необичното со неверојатни состојки: музика, бои, кловнови, животни, камп-приколки, тренери, шатори. А покрај тоа, многу возбуда, неизвесност, ветувања… Ние, децата, сите излеговме од нашите домови да гледаме, да уживаме во овој голем спектакл, кој не беше ништо друго, освен „пристигнување на циркусот“. Циркуските уметници и особено кловновите ме натераа да откријам друг јазик, друга музика на душата. Во споредба со официјалната „музика“ на моќта ја открив неверојатната „музика“, трогателниот јазик на акробатите и на слободните уметници. Срцето ми беше добар показател. Емоцијата што тогаш ја почувствував ми го покажа патот, сфатив како да му се спротивставам на перењето мозоци организирано од партијата и од власта. Се вљубив доживотно во уметноста на кловновите, уметноста на панаѓурите и уличните изведувачи. А подоцна го открив и театарот, но повеќе преку убавината на драмскиот жанр. Во мојот град имаше претстави што доаѓаа, иако многу ретко. Но читањето одредени суштински драми ме донесе поблиску до театарот. Бев фасциниран од Јонеско, Бекет, Пирандело, Диренмат… Подоцна од Пинтер и од Арабал. Ако ја сакате мојата дефиниција за уметникот, еве ја: уметникот е професионален нарушувач на баналноста, нормалноста, удобноста, социјалната парализа, конвенциите, предрасудите.
Вашите пиеси се преведени и поставени во многу земји. Како дијалогот станува жив и ангажиран и кое е вашето најголемо искуство во поставувањето на драмите?
– Пишувањето е начин да изгорам за да ми се осветли патот во овој свет. Се сметам себеси за писател, пред да се сметам за драматург (драмски писател). Никогаш не сум бил актер, никогаш не сум бил режисер. Но јас сум писател што ги има допрено сите литературни жанрови: поезија, кратка проза, роман, театар. Понекогаш сакам да се префрлам од еден литературен жанр во друг. Секогаш пишувам поезија на романски јазик, додека моите драми, бидејќи живеам во Франција, прво ги пишувам на француски, па дури потоа на романски. Но моите романи ги пишувам на романски. Ме прогонуваат зборовите, танцот со зборовите, моќта на зборовите, но и идеите што не ме напуштаат. И тогаш, има една театарска димензија во моите песни и поетска димензија во мојот театар. Можеби во 50 години сум напишал само еден роман река, една приказна. Понекогаш моите ликови талкаат од една во друга драма, од моите романи во моите песни и во моите драми. Но, генерално, сè што пишувам има еден главен лик: тоа се човекот и неговите противречности, без разлика дали се длабоки, внатрешни противречности, да речеме за човечката природа или дали се историски противречности. За мене човекот и повторно човекот е ликот на сите мои драми, на сите мои романи, а повеќе од човекот се човекот и неговите непомирливи противречности. И тогаш, сè уште мислам дека литературата е најдобриот начин да се запознае човекот. Мислам дека со литературата можеме подобро да го запознаеме човекот отколку со инструментите на филозофијата, социологијата, психологијата и другите општествени науки. Мислам дека литературата ни помага да ја сфатиме мистеријата на човековата душа на многу подлабок и понијансиран начин од кој било друг духовен пристап.
За жал, човечката цивилизација не ги научи лекциите и ние недалеку одовде имаме уште една војна. Мислите ли дека театарот и пораката на драмскиот автор ќе го променат светот и ќе го направат подобар?
– Верувам дека театарот може да биде средство за народното образование. Театарот е и место на уметничка и општествена дебата, самооткривање, конфронтација на идеи, човечки размени. Да се занимаваш со театар понекогаш значи спасување човечки животи, давање смисла на животот, помагање на младите да се отворат кон убавината, дарежливоста, кон другите. Театарот може да биде и социјална терапија, начин на разбирање на светот, сложеноста на човечката душа, противречностите на општеството, но и на нашата личност. Театарот по својата жива и интерактивна страна едноставно значи среќа да живееме заедно и да си помагаме. Културата, вистинската, со големи букви, е таа што создава мостови меѓу народите, а не забавната индустрија од типот на Холивуд што ја глобализира и инфантилизира планетата.
Романскиот театар е многу силен и неверојатно артистичен. Дали театарот станува круцијален во културната мапа на Романија?
– Живеев и се развивав во Романија, во земја и во систем каде што хуморот и смеата беа форми на политичка субверзија. Во времето на државниот комунизам, во земјите од Источна Европа, политичките шеги беа исклучително многубројни и даваа еден вид ментален кислород. Немавме слобода, но имавме хумор, се исмејувавме со сите ликови на диктатурата, ја уривавме глупоста со иронија, практикувавме форма на социјална критика преку потсмев и сатира. Во ова училиште научив да ги помирувам драмата и комедијата, очајот и смеата, контемплацијата и зајадливиот дух, медот и киселината. Но верувам дека во секое демократско општество смеата и хуморот, во литературата и во театарот, остануваат важни како алатки за критичко размислување. Дури и самоиронијата и самоисмејувањето понекогаш се важни огледала, да ги видиме сопствените грешки, да научиме да останеме луцидни. Смеата и правото на дрскост и хумор се дел од темелите на едно слободно и здраво општество. Не попусто на диктаторите им недостига хумор: тие се плашат од моќта на сатирата, смеата и иронијата. Во земјите од Источна Европа, токму преку културата се боревме против една единствена идеологија, против култот на личноста, против диктаторите и против перењето мозоци, против создавањето „нов човек“ слепо потчинет на власта. Бев цензуриран, вистина е, вратите на професионалните театри ми беа затворени. Но во тоа време постојано ги дистрибуирав моите драми околу мене, ги читав во рамките на универзитетските ценакули или едноставно во круговите на пријатели и уметници.
Една од вашите пиеси е поставена во Македонија. Каде се вашите следни инспирации за проектите што ги планирате?
– Моето дело поставено во Македонија се вика „Жената како воено поле“. Историската поставка на мојата драма е војната во Босна, но во исто време зборува за нешто што ја погодува целата планета: националистичкото лудило, нетолеранцијата и употребата на силувањето како воена стратегија, морално уништување на противникот со уништување на неговата жена. Затоа, полот на жената отсекогаш бил „воено поле“. Сега го гледаме ова во Украина каде што имало жени силувани од руски војници. Но, исто така, се обидов преку ова дело да поставам некои прашања, кои, за жал, остануваат од голема важност: кој е механизмот што ги трансформира нормалните луѓе во диви ѕверови?, како е возможно варварството во денешно време? Бев среќен кога видов колку мојата пиеса може да ги заинтересира режисерите. Се изведуваше неколкупати во Франција, но и во Германија, Велика Британија, Шведска, Финска, Италија, Турција, Иран, Канада, Бугарија, Јапонија, САД, Романија… Си велам дека сите овие режисери, кои претставуваат различни културни хоризонти, сигурно виделе нешто универзално во овој текст. Можеби едноставно станува збор за еден универзален крик, крикот на човечкото суштество длабоко рането во душата, но кое сепак не се откажува од надежта. Сакав да напишам и драма против заборавот, да кажам „внимавај, не заборавај ги неодамнешните трагедии во Европа, не дозволувај толку брзо да те проголта оваа машина за дробење меморија што е глобализација“. Мора да се работи врз меморијата, треба да се разбере зошто сите утопии пропаднаа во ужас, зошто на човекот му е тешко да ги научи вистинските лекции по ужасите од минатото. Реципрочното откривање на Истокот и на Западот, во исто време со триумфот на животот над варварството, се исто така влогот на оваа пиеса. И не случајно ликовите во мојата драма се две жени, затоа што сакав да им оддадам почит на жените воопшто, на жените што отсекогаш носеле надеж секојпат кога човештвото повторно паѓало во мрак. Што се однесува до другите мои писателски проекти, постојано пишувам, автор сум на 60 драми. Наскоро би сакал да напишам драма за стравот бидејќи сум многу допрен од војната во Украина. Зошто уште треба да се плашиме од империи, Руси, диктатори, токсични идеологии? Зошто сè уште се плашиме, денес, во оваа демократска Европа, од инвазија, манипулација.
Сте пишувале и поезија, а и проза. Дали планирате да го свртите вниманието на овие, други книжевни жанрови во иднина?
– Многу рано ја открив моќта на зборовите, благодарение на поезијата. Така имав откровение за мојата „мисија“ на Земјата. Да се биде поет значи да се биде различен, да се живее љубовна врска со зборови, со јазикот на својот народ, да сакаш да кажеш работи што другите луѓе не се осмелуваат да ги кажат. Почнав да пишувам песни кога имав 11-12 години. За мене тоа беше еден вид истражување на светот, потрага по одредени емоции. Благодарение на поезијата открив дека можам да изградам фантастични универзуми составени од зборови, слики и метафори. Подоцна, околу 19-годишна возраст, кога почнав да го запознавам книжевниот свет, зазедов сосема поинаков пристап, бидејќи дознав дека имам и граѓанска и политичка мисија. Најбитната, најважната мисија за еден автор во земјите од Источна Европа во времето на комунизмот беше да се спротивстави на власта, па да го трансформира своето пишување во алтернатива на официјалниот дискурс. Со години и години ја преземав оваа мисија и длабоко се вклучив во она што се нарекува културен отпор. И денес пишувам во логиката на луцидноста и отпорот против дивоста на светот. Пишувам на романски и на француски јазик, а понекогаш се сметам за среќен затоа што имав шанса да живеам меѓу два јазика и две култури, постојано да ги споредувам двата света (Исток и Запад) и да се трудам да градам мостови меѓу нив.
На фестивалот во Клуж присуствувавме на изборот на романски драми на англиски јазик во издание на „Блумсбери“. Каде е романската книжевност на европската и на светската книжевна мапа?
– Не, не верувам дека литературата на земјите од Источна Европа и од Балканот е позната во светски рамки. Многу преведуваме, точно е, но меѓу преведувањето и промовирањето има огромен јаз. А потоа, има културен натпревар затоа што пишуваме многу на оваа планета. А има и доминација на англосаксонската литература (неоправдано, според мене). Очигледно дека можеме подобро да ја промовираме литературата на „малите земји“, но уште подобро е овие „мали земји“ да се потрудат да се преведат и да се запознаат.
Автор:Сашо Огненовски
Превод од француски јазик: Марија Китановска
