Кон романот „Папокот на светлината“ на Венко Андоновски (ТРИ, 2022)
Во филмот „Вкусот на црешите“, Абас Кјаростами го препушта својот главен лик на пат кон несигурно подрачје во предградијата на Техеран, во потрага по човек што ќе го закопа откако самиот би се самоубил. Сите се обидуваат да го разубедат од намерата и да го премислат да не оди кон трусни предели. По неколку неуспешни обиди да му плати некому што ќе го закопа неговото безживотно тело, Бади, иранскиот очаен самотник, среќава азербејџански препаратор на животни кому му требаат пари за лек на болното дете и кој го прифаќа непристојниот предлог. Препараторот на животни му раскажува дека и тој одамна сакал да се самоубие, но го премислил вкусот на дудинките паднати крај патот. Тој човек ја нашол смислата на останувањето жив во плодовите паднати наземи.
Таков минималистички, или во ракописот на Андоновски микроскопски чин, станува чин на бунт против ограничувањето, чин што фрла коцка и се обложува на слободата на избор, или чин-предигра со откршоците од својот живот. На слично таков неизвесен пат, како и кај Кјаростами, низ животот плови Јан, кого Венко Андоновски го поставува во повеќе искушенија, во неизвесност којашто е суштиот живот. Јан му пркоси на лицемерството на светот на издаваштвото и со бруталната искреност го доведува до смрт подмолниот германски издавач, кој под изговор на елитноста на уметноста – меркантилистички – ја сведува токму уметноста на пазар; Јан му пркоси на дволичието на световниот сентиментален живот, кој неверството го крева на степен на парадигма на брачниот живот; Јан ѝ пркоси на правдата и бестрашно одговара не само пред судот, длабоко во себе водејќи разговор со Бога, исправен пред големата догма: „колку вреди човечкиот живот?“, или „дали повеќе вреди еден човечки живот наспроти животот на повеќемина“, кога во моментот на избор тој избира да го спаси детето што се бори за живот, наместо избезумените странци што се борат против животот, поткупувајќи го; Јан му пркоси на демонот на егото, избирајќи да го спаси од себелишување од живот непријателот, антиподот на себеси северноевропскиот разулавен Данец, зашто, вели Булгаков: „што би правела твојата добрина, ако не постоеше злото, и на што би личела земјата, ако исчезнеа сенките?“.
Конечно, Јан се откажува од светот за да се повлече во својата железничарска чуварска куќарка од каде што секојдневно спушта и крева рампи за возови, и каде што чувствува „копнеж“; парадигмата на празно место, на напуштен простор, на неместо (Марк Оже), на антиместо е тука најсилна: имено, токму таа мала чуварска куќарка го наведува кон практикување понизност, послушност, молк, созерцание; Јан вели: „Само копнеж чувствувам на ова место, каде немам ништо свое. И затоа ми се допаѓа ова грозно место“. Затоа, во овој роман копнежот не се чувствува во изобилието и раскошот на световниот живот, туку во празниот простор, во тишината каде што Јан ја произведува лишеноста од светот; во набљудувањето на светот оддалеку; таму, во таа перцепција и во тоа отстранување, Јан е „слободен, закован на едно место, ама слободен“, зашто слободата, за него, протекува само низ празнотијата, низ немањето, низ немеењето. Зашто „празното, сиромаштијата е единствен гласник на вистината.
Пишувањето е премин низ себеси, вели Анри Мишо; но тоа преминување не е пријатен ниту удобен процес, не е тоа праволиниски пат со предвидливи исходи, ниту е рамен расчекор на рамништата на разумот, а не е ниту пак општоприфатлив општествен опсег – тоа е внатрешно кружно движење, кое не е никогаш конечно бидејќи, да се послужам со врховната мисла на Бергсон, тоа внатрешно време е циклично, без конечност. Андоновски мистично ќе напише: „илузија е дека се враќаме некогаш истите дома: секогаш се враќа некое друго јас од она јас кое заминало“. Во романот на Андоновски постоењето се сведува на исто рамниште со отстранувањето: јас отстранувам сѐ што не е живот, јас од себе го отстранувам сето она што ми одзема или ме оддалечува од животот, јас себеси се отстранувам од местото што ме предава и смалува како човек, зашто јас сум на себеси најголемиот егзистенцијалистички потфат, за да ја најдам смислата на моето постоење кое не е смислено да биде нужно и исклучиво биолошко, но кое би требало да е промислено како смисла во трансценденталноста, како производ на субјективниот ум, како епител меѓу двојството на личноста, кое како да станува условувачки пркос да се биде (макар и некако) во светот.
Хелен Сиксу вели дека љубовта (како онтолошка димензија, не како сентиментален понес) може да го најде патот до нас, да нѐ најде само ако се изгубиме себеси. Оттаму, Јан се предава, првин, на световно послушание, (симболично) спуштајќи и кревајќи рампи – каде што рампата е означител на себеограничувањето, а слободата не е анархиски концепт ниту крвав револуционерен чин, којшто наложува зло, според Андоновски, туку таа се состои токму во себедодржанието, во себесодржанието, во себеограничувањето, во себеотсранувањето, затоа и е опасна и ризична – па се предава потем на духовно, монашно послушание, за да се врати светол во световниот живот. Тоа е смислата што тој ја наоѓа по или низ низата неуспеси, порази, понижувања и промашувања во светот. Зашто, само провидението за таа конечна светлина што не знае за сенки му дава смисла на нашето почетно и базично биолошко постоење (кое е само појдовна точка кон градење свест за бидување-во-светот).
Бергман во филмот „Персона“ ja заветува на молчење Елизабет Воглер и ја сместува во психијатриска болница каде што низ психолошки хорор таа се соочува со сообразувањето на личноста, со лудилото и со ужасот на себството; Елизабет вели не сакам да зборувам зашто не сакам да лажам. Но исто и Јан слично така се крие од светот зашто светот му произведува страв. Јан вели: „Се плашев од светот. Беше целосно ме само непредвидлив и алеаторен, туку беше зол. Агресивен. Опасен како врв од гол нож допрен до моите гради во раката на непознат и непредвидлив човек“. Тоа зло кај Андоновски е „капиларно“, „анонимно“, растворливо како сол во вода што понира, како прашина што се „дисеминира насекаде“ во секоја структура на нашето општествено постоење. Тој свет Андоновски вешто го опишува (речиси со термините на слободниот пазар и економијата) како „машина за производство, пакување и продажба на страв, и сите ние, отрпнати во таа култура на стравот, веќе и не препознаваме колку многу и од што се плашиме. Направена е инфлаторна спирала на стравот, негова целосна амортизација; само по интуиција им се иставаме на насилниците и сејачите на страв, додека не ни пукне филмот (…) кога сакаат да ни го земат и најинтимното нешто, леглото“. Затоа, патем, Андоновски остроумно ќе наведе дека „неверството е сржта на нашата острастена цивилизација: таа цивилизација и постои само затоа што изневерува сѐ и не верува во ништо, ама според верата со која верува дека ништо не заслужува верба – е најзатолчен верник на кој му нема спас“.
Ако „секоја свест, свест за нешто“, во согласност со феноменологијата на Хусерл и ако за Хајдегер „да се биде“ значи „да се биде во светот“, тогаш филозофијата на трансценденталноста нѐ зафрла на едно заслепувачки осветлено рамниште, кое е полно со закани и предизвици, зашто за Хајдегер тоа да се биде во светот имплицира движење, прогресивен процес, инфлаторна дигресија (можеби), настанување низ, дисеминација на себеси во светот, распрскување на себеси во светот – токму како да сме состави, соединенија, суштества настанати од папокот на светлината, токму како што Јан се распрснува и посејува во секоја човечка состојба (Хана Арент) во којашто се наоѓа или се зафрла – зашто стварите ја имаат или ја добиваат онаа смисла што ние им ја даваме преку нашиот опит, (не обратно!), зашто чуварската куќарка не е ништо апсолутно што ќе стапи во контакт со нашата свест, туку е ствар што ние ја создаваме во свеста; затоа Хусерл гледа во свеста несведлив настан што не може да биде претставен со никаква физичка слика, освен, можеби со сликата на распрскувањето (онтолошки!).
Да знаеш нешто, значи да се распрснеш кон нешто: Јан излегува од границите на себството, тој постојано се исфрла од себеси, тој дури и се отстранува од животот на другите зашто за него тоа е чин на „верност“. Јан се исфрла себеси како трапезист, кој за разлика од циркускиот акробат не ги гледа рацете на колегата акробат што ќе го задржат за да не падне и да не се столчи; Јан со доверба и свест се фрла кон непознатото, неискусеното, непрегледното. Според Сартр, свеста е јасна како силен ветер, зашто во неа нема ништо друго, освен движење надвор од себе, бегање од себе, лизгање надвор од себе. „Ако по некакво чудо, вие би влегле ’во‘ нечија свест, вие би биле зафатени со виор и повторно исфрлени надвор (…) зашто во свеста нема никакво ’внатре‘; таа е само надворешност на себеси самата и тоа од неа прави апсолутно бегство, тоа одбивање да биде состојка, супстанција“, ќе напише Сартр.
Јан е оттргнат од самиот себе токму преку таков прогресивен след на распрскувања, или раслојувања, или расејувања на личноста, секогаш на работ од онаа состојба во која неговото себство може да се овоплоти од тие распрскувања, бидувајќи често отфрлен и од својата природа, често во парадоксални состојби на казнени процеси (каде што адвокатот му е монах!) или на суривања на себеси, често истаен од својата природа и зафрлен во еден непријателски свет. Но Јан длабоко во себе знае дека да се биде, значи преку свеста да се расееш во светот, значи да ја напуштиш и да си заминеш од ништотноста на светот за да ја најдеш смислата на светот и тогаш да се распрснеш како свест-за-светот. Затоа овој роман за мене е длабоко егзистенцијалистички. Зашто докажува дека ние постојано нешто стануваме, зашто таа свест што Јан ја стекнал, доколку би се вратила назад на она што била, кога би се совпаднала со својата претходност, веројатно би се уништила себеси. Затоа и според Хусерл, свеста има потреба да постои како свест за нешто друго од она што е таа самата. Во тоа се состои и интенционалноста на животот на Јан.
Жан Лик Нанси вели дека зборовите „вера, надеж и љубов“ содржат нешто што може да настане само од другата страна, нужно надвор од системот. Љубовта надира во најдлабока интимност на личноста, таа бара ослободување од самотијата во пресрет на другата личност, средба во значенската смисла на „Јас настанувам во допир со Ти“, како што вели Мартин Бубер, или „градење бел манастир“, како што вели Венко Андоновски. Зашто, „средбата со Другиот е моја непосредна одговорност за Другиот. Одговорност за Ближниот кој е несомнено најстрогото име на она што го нарекуваме љубов кон ближниот свој, (…) љубов во којашто етичкиот момент го надвладува острастениот момент“, вели Емануел Левинас во „Меѓу нас: есеи за размислата-за-другиот“. Затоа овој роман на Андоновски за мене е пред сѐ хуманистички бидејќи тој го почитува човечкиот живот – но не преку исчитување и толкување на Декларацијата на човековите права на ООН, туку нешто повеќе од тоа, бидејќи е по својата смисла интимно и скромно човечен, а книжевно раскошно мудар и моќен роман. Но и затоа што и овој роман докажува дека „нема одговор на прашањето што е човек“, како што вели Кант, (и тоа сигурно не на оној административен или декларативен, деноминаторски начин!), бидејќи „човекот е отворање на место за смисла, (…) но човекот не е ни Син Божји ниту господар на природата“, како што рече Нанси во интервју за Радио Франс од 3 јануари 2021, а токму поради тоа овој роман има големо значење зашто се подигнува кон деконструкција на христијанството.
Личноста на Јан настанува надвор од светот за потем да се движи кон светлината, кога тој го спасува од обид за самоубиство онеспособениот, кој и покрај неможноста, физичкото ограничување, го предизвикува и исправа Јан пред низа искушенија. Така, Јан се става себеси под процес на испрашување. Така, Јан расејува смисла во своето постоење и во свеста-за-светот. Така, Јан се пропагирa, се шири надвор од себеси. Зашто, како што вели Левинас: „единствената апсолутна вредност е човечката можност да му даде приоритет на другиот над себеси“.
Романот на Венко Андоновски ги истражува лиминалните зони на личноста, оние подрачја каде што „привлечноста на падот“ е поголема од „сигурноста на работ“, бидејќи е вртоглава, и тоа на повеќекратни рамништа: од книжевно преку семиолошко, од онтолошко преку трансцеденталното, па сѐ до едно духовно поимање на станувањето личност преку пеколниот премин низ светот, па сѐ до реизмислување на љубовта, којашто – да се надеваме – можеби сѐ уште не е изгубена во овој свет, затоа што во таа љубов има нешто што оди подалеку, отаде човечката личност. „Во љубовта не ја љубам човечката личност, туку нешто што ја надминува личноста“, вели Нанси. Верувам дека Јан научува да љуби кога решава да спаси еден човечки живот, жртвувајќи го својот, кога на човечкиот живот на другиот му дава „приоритет над својот“.
Конечно, во овој исклучителен и извонреден роман, како и во овој свет, „сѐ што гледаме говори за невидливото“: Јан се очистува од светот за да се врати во светот, ама тој се прочистува не само преку монашко послушание и понизност, преку ужасот на субјективната логика, туку и преку борба со тегобните и тмурни страсти на своето его, за да стане подобар човек. Оттаму моето сартаровско читање на романот, бидејќи егзистенцијализмот е хуманизам, бидејќи ништо човечко не му е туѓо, бидејќи дарот на љубовта се состои во препуштањето на Другиот, за Другиот, „затоа страста е времена, а љубовта вонвремена“, вели Андоновски, бидејќи егото трансцендира тука и така, па во тоа и се состои феноменолошката матрица на овој роман, бидејќи на човека не му е нужно дадена свеста-во-светот, иако тоа често погрешно така се мисли – па оттаму безграничниот и бестрашниот човек прави со светот (и со природата, и со душата, и со другите луѓе) сѐ што нагонски ќе му падне на ум, по порив – туку човекот треба да го заслужи овој свет, да заслужи да биде (свест) во овој свет, кој не се врти околу човекот, кој не постои нужно само за човекот.
Наташа Сарџоска
