Интервју со Славенка Дракулиќ во Риека
Славенка Дракулиќ е хрватска писателка и новинарка, преведена и објавена на многу светски јазици. На македонски се објавени нејзините книги: „Фрида или за болката“; „Милева Ајнштајн, теорија на тагата“, „Дора и минотаурот: мојот живот со Пабло Пикасо“, „Како да ме нема“, „Невидлива жена“, збирката раскази „Телото на нејзиното тело: приказни за добрината“, како и голем број есеи и статии. Интервјуто е направено во рамките на докторското антрополошко истражување, поддржано од Европската Унија во пограничните региони на Истра.
Дали Риека е за вас роден град?
– Ова е тешко прашање. Тука сум кратко. Мојот татко беше офицер, се преселивме во Задар, потоа во Сплит, живеев на хрватскиот брег, ама не се чувствувам откорнато. Мојот вистински роден град е Загреб. Во Загреб живеам од мојата 17-та година. За мене овој живот е нормален живот, не би рекла дека живеењето во повеќе градови е номадски живот. Резултатот од живеењето во повеќе градови е чувството на неприпадност. Но, од друга страна, пак, тоа ја носи способноста да се приспособуваш на секаква ситуација.
И двете сме родени во земја што не постои повеќе. Какво е чувството да се живее во простор што е во постојана потрага?
– Не го доживувам тоа толку драматично. Мојата баба беше родена во Кралството на Австро-Унгарија. Таа живеела во Социјалистичка Федеративна Република Југославија. Умрела во Хрватска. Тоа значи дека таа живеела во три различни држави: била родена во една, а умрела во друга држава. Ова им се има случено на многу луѓе. Југославија беше нова земја. Но, според мене, проблемот со кој се соочуваат многу луѓе е сеќавањето: говорам за сеќавањето на моите врсници (родена сум во 1949 година). Луѓето се сеќаваат на нешта што не соодветствуваат со историјата и со тоа како тие денес се растолкувани. Тоа за мене е мошне проблематично. Она што ние го учевме на училиште по предметот Историја беше официјалната историја, ама тоа значеше и дека не смеевме да зборуваме за одредени работи или настани, како на пример за бројот на луѓе убиени во Јасеновац, хрватскиот логор каде што починаа 600.000. На мое големо жалење, двојниот стандард и натаму продолжува. Од друга страна, пак, не смееш да имаш сеќавање, па, така, твоето лично сеќавање е различно од официјалната историја. Барем луѓето од мојата генерација чувствуваат мака и тегоба поради тоа што нивната историја и меморија се на некој начин противзаконски. Младите луѓе родени по падот на Берлинскиот ѕид многу малку знаат за нивната историја, а тоа е една од главните теми што ги обработувам во мојата книга „Музеј на комунизмот“.
Какво влијание имаше за вас падот на Југославија и какво значење во вашиот живот имаат новосоздадените национални граници?
– Она што не може да се раздвои од новосоздадените граници е војната. Таа војна беше брутално и страшно искуство за многумина, а особено за оние што изгубија некого во таа војна. Затоа постои непосредна поврзаност меѓу независноста, границите и војните. За мене, лично, тоа беше многу чудно искуство. Кога ја преминував границата кон Словенија, која беше првата република што се одвои од Југославија, сѐ уште немав хрватски пасош, поточно го имав истиот пасош како и граничарот на Словенија: југословенскиот пасош. За мене беше апстрактно да имам пасош од земја што не постои повеќе и да преминам граница на нова земја со пасош од таа стара непостојна земја. Тие граници беа импровизирани, апстрактни, нереални. Тоа чувство ми доаѓаше од податокот дека имам ист пасош како и словенечкиот граничар. Но од сето тоа се јави нешто што сѐ уште е врела тема, а тоа е еуфоричното колективно искуство: национализмот, избезуменоста од независноста. Војната ни ја донесе таа еуфорија на национализмот. Кога заврши таа војна, иако можеби не толку во Косово, го согледуваме сега феноменот на балканскиот парадокс. Балканскиот парадокс, во суштина, е фактот што сите поранешни југословенски земји што се изборија за нивната независност, штом станаа независни и суверени земји, веднаш зедоа да аплицираат за членство во ЕУ, а Европската Унија има федерална структура. Ете, тоа за мене е парадокс.
Зошто донесовте одлука да си заминете од Хрватска?
– Есента во 1992-та ја донесов оваа одлука затоа што не можев да учествувам во јавниот живот. Го запознав мојот шведски колега и се омажив со него. Тој живееше и сѐ уште живее во Виена. Јас живеев во Загреб и на Истра и заедно патувавме на разни места. Но не мислам дека мојот живот е номадски. Предавав во странство, добивавме грантови да патуваме и да држиме предавања, но најголем дел од времето минувавме на Истра. Чувството дека не бев таму, потекнуваше од сознанието дека не бев дел од јавното око. Но има уште еден аспект од тоа физичко движење од една земја во друга, од таа, да ја наречеме, номадска димензија, а тоа е јазикот: почнав да објавувам на англиски јазик. Во САД ја објавив мојата книга „Како го преживеавме комунизмот дури смеејќи се“. Во тоа време беше невозможно да се пишува на хрватски јазик, затоа што ми беше јасно дека јас не можев да објавувам ништо во Хрватска, па, оттаму, ми беше тешко да пишувам и да објавувам на мојот мајчин јазик, бидејќи немаше преведувачи. Така, англискиот јазик стана дел од мојот приватен живот. Зборувам англиски со мојот сопруг.
Дали чувствувате носталгија за извесен простор?
– Можам да говорам за себе како писателка. Удобно е да носите домашни топлинки по чекорење на високи потпетици. Мајчиниот јазик е како тие топлинки. Но има и други видови идентитети: европски, регионален, личен, професионален идентитет, и тоа е добро. Но да се запрашаме што е национален и личен идентитет? За жал, стравувам дека е разбран како нешто фиксно, како да сте направени од камен. Сепак, вие знаете дека многу антрополози тврдат дека поимот на идентитетот е конструкт. Во земјите на поранешна Југославија, првите национални влади, поточно првата влада, еве во случајот на независна Хрватска, се обиде посветено да го изгради националниот идентитет: парчиња од фолклорната традиција, делови од историјата или самото национално знаме беа изложувани насекаде. Мораше да се измислат знаме, униформи за армијата и за генералите, мораше да бидат создадени голем број други работи и токму тука може да се види процесот на изградба на националниот идентитет. Во Македонија исто така, знаете, постои борба за националниот идентитет, јазикот, името. Тоа еден антрополог го нарекува повеќекратен идентитет. Но токму така и се измислува и стекнува идентитетот кај новите генерации.
Дали мислите дека уметникот е должен да го именува и толкува светот и дали е тоа, сепак, човечки дострел преку уметноста?
– Мислам дека уметноста не треба да биде масовна. Не би му доверила толку голема одговорност на уметникот и не би рекла дека уметникот мора да биде социјално ангажиран, затоа што уметниците не ја артикулираат ниту обликуваат реалноста, а уште помалку тоа го прават писателите. Постојат други моќни сили, како медиумите за широките маси, а уметникот нема никакво влијание или владение таму, а ако има, тогаш тоа е само за забава и разонода. Писателите воопшто не го владеат светот на медиумите за широките маси.
Дали би издвоиле некоја ваша книга како дело на мигрантска или номадска литература?
– Последната книга што ја напишав „Музејот на комунизмот“ говори за многу земји. „Кафе Европа“ говори за многу источноевропски земји. Исто така и „Како го преживеавме комунизмот смеејќи се“. Тие книги би можеле да се вклучат во таа номадска/мигрантска литература, иако може да се наречат и репортажни. За мене не се важни патувањата, важен е мојот интегритет. Јас можам да живеам секаде затоа што имам интегритет.
Дали некогаш сте имале непријатно или трауматично искуство на некој граничен премин?
– Секој граничен премин за мене бил и сѐ уште е трауматичен. Тоа можеше да се почувствува при патувањето од социјалистички во западноевропски земји. Ние во Југославија имавме среќа, не ни бараа визи, ама сомнежот остануваше. Секогаш бевме осомничени криминалци, можеби носевме скриени пари или имавме нешто шверцувано или забрането. Но денес истите работи може да се купат насекаде, и во Загреб и во Франкфурт, затоа што во капитализмот други луѓе ти носат разни намирници и стока и не мораш ништо да шверцуваш како во социјализмот. Сепак, сомнежот на секој граничен премин дека носиш нешто противзаконско со себе е флагрантен и застрашувачки. Таа дискриминација прави да се чувствуваш лошо. Затоа мразам граници. Секој граничен премин е трауматичен за мене.
Која е границата меѓу Европа и Балканот?
– Границата меѓу Југославија и Европа порано можеше да се согледа во јавните тоалети. Кога патувавме низ југословенските земји, во јавните тоалети немаше тоалетна хартија, тоалетни школки, сапун, а штом ќе ги преминевме границите кон Европа, веднаш можевме да ја увидиме разликата. Но денес и јавните тоалети се сменија. Не постојат вистински граници. Аеродромите, автопатиштата, граничните премини и униформираните лица се исти насекаде. Сега ги вдишуваме веќе истите мириси насекаде. Но вистинската граница е јазикот. Знаеш дека си преминал некоја граница според јазикот.
Дали национализмот е своевиден исход (од стравот) од глобализацијата?
– Концептот на имање повеќе идентитети и траги е мошне интересен зашто те прави богата личност. Но ние денес стравуваме и од глобализацијата и од национализмот што политичарите го создаваат. Постои оправдување за национализмот на малите култури, на малите јазици, зашто тие се плашат дека ќе исчезнат. Впрочем, секоја година исчезнуваат многу јазици. Предизвик е прашањето што правиме за да ги заштитиме и зачуваме од исчезнување тие јазици и култури без притоа да станеме националисти. Ова е големо прашање за Европската Унија.
Што ќе значи зачленувањето во ЕУ на сите балкански држави?
– Европа веќе извесно време живее во страв од мигранти, од муслимани, а ние на Балканот одамна и сѐ уште живееме во страв едни од други.
Наташа Сарџоска
