Одбележувањето на празникот Свети Наум, историјата на славењето и охридскиот манастир во негова чест
Денеска, 3 јули, е верскиот празник Свети Наум Охридски, еден од поголемите празници во календарот на Македонската православна црква. Меѓу народот и верниците поголема слава има во западниот дел на Македонија, помалку во источниот. Самиот датум, како и манастирот на брегот на Охридско Езеро, има посебна историја, малку позната не само меѓу обичните граѓани туку и меѓу верниците. Датумот што се слави не бил истиот. Причина за промената бил манастирот „Свети Наум“ на Охридско Езеро.
Празникот на охридскиот светец со векови се празнувал на 23 декември (по ново 5 јануари), денот на неговата смрт. Во мај 1740 година, Синодот на Охридската архиепископија донел решение главниот празник на светецот наместо на 23 декември, да се слави, поточно да се премести, на 20 јуни, односно 3 јули по нашиот сегашен календар. Таквиот акт во прво време меѓу верниците бил третиран како богохулие, предизвикал незадоволство меѓу клериците поврзани со Цариградската патријаршија, без чија дозвола, всушност била донесена одлуката.
Најкраткото и официјално прифатено објаснение зошто е направено тоа било дека датумот 23 декември паѓал два дена пред Божиќ, па така, се обезвреднувало Наумовото прославување од празнувањата по повод Христовото раѓање, 25 декември, односно дека во такви услови било тешко да се прави посебна организација. Во прашање бил и божиќниот пост, кој ги ограничувал јадењето и пиењето при манастирските масовни средби. Тоа е важечката верзија. Постои и една друга, која би ја нарекле типично „влашка“, но е блиска до вистината.
Имено, повеќе децении, можеби цел век, манастирот „Свети Наум“, како составен дел на Охридската архиепископија, бил под материјално патронство, во грижа, одржување и управување на Москополе, тогашна најголема и најразвиена влашка населба во близината на Корча, денешна Албанија. Москополци го поткрепувале светиот храм со христијанска вера и љубов, со дела, со донации и со пари.
Празникот, покрај религиското значење, имал и силно цивилно, народно значење. Секоја година се одбележувал и со голем панаѓур на кој доаѓале многубројни гости. Покрај продажба на ситни предмети, храна и пијалаци, на тој ден трговците дојдени од разни страни се договарале за сите крупни трговски годишни зделки, пред сѐ за волна, ткаенини од волна, за товари жито, пченка, тутун, млеко и млечни производи.
Со текот на времето се увидело дека датумот почнал да претставува пречка за добрата организација, зашто освен постот, во прашање биле и неколкугодишните долги, сурови снежни декемвриски зими при што патиштата станувале непроодни. На панаѓурите доаѓале сѐ помалку верници, трговци и гости, а со тоа се влошувале условите за трговија. Се намалувале и приходите, а црквите и манастирите живеат од тие пари. Таквите влошени климатски и економски услови биле поводот трговците, еснафите, кметовите, главните мајстори и другите заинтересирани да побараат од охридскиот архиепископ Јоасаф, роден Москополец, да го смени датумот на главниот празник, што и го сторил.
Повеќето и црковни и цивилни извори наведуваат дека зад таа одлука се кријат и неговите блиски поддржувачи од трговските средини. Богатите и влијателни трговци сакале да имаат поголеми можности за заработувачка, особено ако се знае дека на тие панаѓури доаѓале трговци не само од турската империја туку и од Дубровник, Венеција, Будимпешта, дури и од Виена. Москополе било едно од поголемите трговски центри на Балканот, а блискиот манастир крај езерото имал своја незаменлива улога во годишните планови и зделки.
Меѓу пошироката македонска јавност речиси се непознати учеството на Власите во опстојувањето на Охридската архиепископија и борбата за нејзината автокефалност. Сигурно дека може да се напише пообемна студија за улогата и влијанието на Власите од Москополе и од другите блиски места, сега во Грција. На таа тема има објавено неколку студии од албански историчари и публицисти. Тоа се настаните што се случувале на крајот на 17 век, па сѐ до укинувањето на архиепископијата во 1767 година.
Од тој период е позната книгата под името „Москополски зборник“, во која се објавени житија за Климент, Наум, Јован Владимир, за Еразмо Лихниски и Светите петнаесет тивериополски маченици. Имено, станува збор за значаен поствизантиски извор печатен во периодот од 1741-1742 година, во кој, меѓу другото, се содржани и податоци за историјата на македонскиот народ почнувајќи од доцната антика, пa сѐ до новиот век. Зборникот бил печатен во печатницата што се наоѓала во самото Москополе, а во Македонија го преведе и уреди историчарот Христо Меловски.
Пролошкото житие за Свети Наум е обработено во третата глава од монографијата. Уште на самиот почеток од ова поглавје Меловски истакнува дека најстарото од повеќето зачувани житија за овој светец датира од првата половина на Х век. Истото тоа е напишано на старословенски јазик – македонска редакција – од некој ученик на Св. Климент и претставува куса биографија на Св. Наум во рамките на Житието на Св. Климент. Житието на Св. Наум што се потпира на венецијанското издание од 1695 година, во Москополе било печатено двапати, и тоа во 1740 и 1742 година.
Манастир со богата историја
Манастирот „Свети Наум“ на брегот на Охридско Езеро е еден од најважните и најстари огништа на писменоста во словенскиот свет, каде што се зачувани придобивките од Моравската мисија на Св. Кирил и Св. Методиј.
Подигнувањето е поврзано со името на Наум, Климентовиот соработник, кој пред крајот на својот живот го основал манастирот посветен на Св. Архангел во 910 година. Манастирот го одржува својот духовен живот повеќе од 1.100 години, период во кој поминува низ многу архитектонски и зографски промени.
Во некои албански извори се наведува дека манастирот е подигнат или во 896 или во 905 година. Во нив името на Свети Наум е Науми Ошнари. Во внатрешноста на манастирот е и неговата гробница.
Историјатот ни кажува дека од тоа време, од 910 до 1912, речиси илјада години, манастирот „Свети Наум“ бил под управа на Охридската архиепископија, односно на православната Цариградска патријаршија, по укинувањето на автокефалноста на архиепископијата. Исклучок биле годините 1870-1874, кога со него управувале македонските православни што биле поврзани со Бугарската егзархија. По Балканските војни и Букурешкиот мировен договор, манастирот припаднал на територијата на Албанија, на што остро се спротивставила Србија, подоцна Југославија.
Српската дипломатија го поставила прашањето за манастирот на сите амбасадорски конференции, се жалела кај Лигата на народите и на Меѓународниот суд на правдата во Хаг. Била формирана меѓународна комисија што работела речиси десет години, со прекин за време на Првата светска војна. Во јули 1926 година, конечно манастирот ѝ беше доделен на територијата на кралска Југославија, поточно на Србија, на која територијата на Вардарска Македонија ѝ беше доделена со Букурешкиот договор во 1913 година.
