„И цивилизациите умираат, зарем не?“ Пол Валери
Гледам, ме прашуваш, драг читателу, зошто не: живот и смрт и ерос и танатос, како што би требало да е логички. Се согласувам. Да, обратно е, но не е наопаку. Затоа што во овој есеј во неколку продолженија во нашето видно поле ќе биде имено смртта, танатосот, а потоа животот и еросот што ќе ја дообјаснуваат и доосветлуваат неа, како и таа од своја страна нив. „И цивилизациите умираат, зарем не?“, рече францускиот поет и мислител Пол Валери во стил на крик за да ја дефинира големата слика на смртта, која се шири до бескрај од прасликата на првиот прапочетен човек во создавањето со која беше натоварен тој откако од Создателот му е ускратен вечниот живот. Тоа е Адам создаден од глина. И тој пранастан се случува, како што е тоа во библиската анегдота, во Едемската градина под Дрвото на познанието, каде што тој и Ева излезена од неговото ребро за да не биде сам, со што е разбиен андрогинот, го загризуваат забранетото јаболко на наговор на змијата. И тоа според таа приказна е првиот, кобниот грев, кој преку нив навлегува подоцна во сите идни поколенија што ќе ги народат тие. Поради гревот Адам и Ева се истерани од рајот и проколнати од Бог: Адам тешко да го заработува својот леб, а Ева со маки да се породува.
Тоа е заводливата библиска приказна околу која теолозите не ја чукаат многу главата, се задоволуваат со догмата, без да влегуваат во психолошката и онтолошката драма на нашите прародители, нивниот избор да го напуштат блажениот рај и ја прифатат неблагопријатната егзистенција што носи смрт. Тежок збор што еуфемистички го амортизира поимот судбина во античките трагедии, дар од космичката deus ex machina на боговите, фигуративно воденица што ги меле човечките животи. Карпата на вечноста е раситнета на часови и секунди кои се изброени во човечкиот живот; последната од нив го означува неговиот крај. Според теолошката догматска егзегеза, Адам и Ева се еретици, престапници што ја заслужиле смртта. Но проблемот е посложен, тие ја избрале неа, имено, за да му дадат нова димензија и да го осмислат својот живот, иако сега се фрлени во егзистенција што за нив се покажува како рана. Тоа е нежната јатка без кората и тврдиот оклоп на Бог, кои пред тоа во рајот ја штитеа неа од космичкиот провев, слично на јатката на оревот или лешникот. По аналогија, Адам е симболички таа заштитена јатка со оклопот Бог во ливадите од рубини и дијаманти во рајот, низ кои тој галопира како безгрижен ждребец, сѐ додека тој заштитен оклоп од светлина и вечност не го разбие целосно чеканот на првиот грев и е фрлен како што велат филозофите во постоење, во егзистенција изложен на безмилосниот космички провев и деструкции од сите страни. Сум размислувал и поетски во слики и метафори за таа човекова егзистенцијална ситуација, може најзбито во песната „Тој космички провев“ од истоимената стихозбирка. Еве ја неа: „Тој провев космички / што трупа во нас / ѕвезди и слана / ни го наразува битието / и пие лакомо вино / од кладенецот на нашата рана. // Лешникот има мудрост / да го спречи тоа. / Уште во мислата на пупката / како тврдина спокојно / зрее оклопот негов / јатката ја брани од налетот див / од сите четири страни.“
Тоа е тоа. Лушпата и тврдиот оклоп на оревот или лешникот ја бранат нежната јатка, која без нив, во нашиот контекст на темата без Бог, е изложена на деструкција на сеопштата егзистенција. Полни се со таа психолошка и онтолошка драма на незаштитената јатка, човекот фрлен во егзистенција и драмите на античките трагичари Софокле, Есхил и Еврипид, преполни до врв со човечката судбина. Аналогијата на човекот, симболизиран во Адам, фрлен како во бездна во постоење, со оревот и лешникот е функционална во однос на митот, на Создателот како негов заштитник, оклоп од кој тој никогаш и не помислил да се отклони и покрај неговата суровост покажана кон него по престапот на црвената линија ‒ првиот грев. Да. Ама сепак тој цврст безбедносен оклоп покажал сериозна пукнатина, сомнежот на човекот и покрај неговото, подоцна откако го напушта рајот, salto mortale или како што би рекол Киркегард „скок во вера“, скок на Емпедокле во кратерот на Етна. А не ретко тој сомнеж во облик на прашање ‒ јанѕа кај него во несоница се јавува и тогаш кога ќе се сети дека и Отецот дури својот единороден син Исус, скапоцениот дијамант во составот на Светото Тројство, како нас натоварени со првиот грев, го испрати и него од рајот меѓу грешното човештво за да ја плати со распетие на Голгота цената за гревот на нашите прародители, иако најневин од сите созданија во светот. Заради нас Отецот го жртвува Синот на крстот, навестувајќи ја таа сцена како префигурација на сцената на жртвувањето на Авраам на сина си Исак. Да. И тоа е сега скриената шифра, драг читателу, имено дека тоа е човекот, ама пред тоа човекот што од прав создаден во прав се враќа, иако и таков тој ја потврдува славата на Создателот. Друга, пак, работа е што догматските теолози на сакаат да го видат тоа восфалување кое го крева во височини Бог, но не од понижена туку од рамноправна позиција со него. Оти детето има право на еднаквост со родителот. Оти всушност и понизноста која како онтолошка институција ја дефинира Исус пред апостолите не е понижение, туку е најинтимното онтолошко спознание за божјата љубов. Агапе. Модерната атеистичка цивилизација во недоразбирање со Бог и божественото тоа го маскира со излитениот поим хуманизам, без разлика што тоа го дефинира нејзиниот човек во клучот на варварската канибалистичка формула на Хобс како: Homo hominis lupis.
Итн. И пак забраздивме, не ни е првпат, драг читателу, во изобилство аналогии и асоцијации, кои на прв поглед изгледаат како периферни, а всушност, како што би рекол и Свети Августин, се распространет центар во темата, која, пак, не го испушта од видното поле Бог, кој е центар на сѐ како слика на неговото битие: Бог во сѐ и сѐ во Бог. Отецот. Да. Но што правиме сега, драг читателу, во оваа драматична ситуација со Синот, Исус, како понижен третиот крак од Светото Тројство? А? Мислам дека тука погреши Свети Августин бидејќи во својата мистична филозофија на центарот тој во својот онтолошки и мистичен фокус исклучиво го има предвид само Создателот, Отецот од Светото Тројство. Тоа е психолошки реално: психолошки мистичен delirium trеmence, апсолутна фасцинација. Во поезијата, како што го дефинира тоа Рембо, тоа е делириум рамен на принципот на синестезијата, еден од доминантните принципи на современата лирска експресија, растројство на сетилата, нивната делириумска збрканост во која увото гледа (основниот органон на Орфеј), а окото слуша.
Така. Малце го поместивме центарот на Св. Августин и неговиот мистичен делириум со поетскиот, а за да влеземе сега во негостољубивиот океан на егзистенцијата во кој (не ја прифаќаме репликата на теолозите) појасот за спасение тука сега не е кај Отецот, Бог, оддалечен од човекот, туку по сила на нештата е кај самиот човек заглавен во глибот на мачниот живот. За да ни стане, пак, појасно тоа, драг читателу, сега се враќаме поконкретно на темата на смртта по изгонот на нашите прародители од рајот. За прифаќањето на смртта, а во име на слободата, која е сепак есенцијално поразлична од слободната волја што им ја дал како закон на почетокот Бог на нашите прародители, оти во неа имало една „фабричка“ грешка, за која курдисани како Буда во догмата теолозите немаат разбирање. Имено, во таа формула на Бог однапред бил вграден параграфот на забрана и тоа на најпримамливиот и највкусен плод, како што ќе се покаже потоа, јаболкото од Дрвото на познанието што го чувала змијата. Змијата која и во целокупната митска антропологија останала чувар на тајните на забранетите нешта. Некои од нив во облик на скапоцен камен ги чувала под јазикот. Итн. Бог ја почитувал само божествената формула на љубовта, агапе, која е исклучиво платонска, духовно либидо како што би рекол Јунг, но љубопитните Адам и Ева тука посегнале со ризик што потоа сурово го платиле и по фројдовското либидо на телесниот ерос, означен во психоанализата со поимот желба, страст, иако и пред Фројд и компанија таа идеја, малку завиена во мистицизам, ја среќаваме и кај Спиноза, кој човекот го дефинира како „битие на желбата“. Нашите „глинени“ прародители биле екстремно љубопитни и храбри и ризикувале, го примиле од змијата јаболкото во кое бил, модерно речено, вглобен генот на гревот. И, цената за него, драг читателу, знаеш, е платена со губење на вечниот живот под незгасливата светлина на Едемската градина и добивање во замена за тоа на смртта и ноќта со кои Адам и Ева се сретнале на својот пат кон Земјата веднаш по изгонот од рајот.
За тоа уште ќе стане збор, но сега се префрламе на третманот на смртта во различни култури и цивилизации. Разбирливо, во нашето видно поле, драг читателу, прва ја имаме, и како воленс / ноленс нејзини сироти жители западната обезбожена и профитабилна цивилизација. За неа, Сартр вели децидно како типичен западен ум: „Она што треба прво да се има на ум тоа е бесмислениот карактер на смртта“. Според нас, доста, иако типично западно, бесмислено. Нека прости. Тоа е затоа што Сартр е вклопен до коска во филозофијата на Западот, која е натуралистичка во промислувањето на смртта, и животот го гледа од натуралистичка гледна точка како распаѓање. Но тука, за разлика од него, Хајдегер, негов современик, иако го дефинира in medias res човекот како „битие за смрт“, сепак притоа истовремено него го дефинира и како битие за живот, но разбирливо во тој контекст, имено, како такво одредено од смртта што го осмислува него. Така. Сартр е типично западен мислител и во натуралистички стил, за разлика од Хајдегер, заробеник на тајната на битието, кој има нешто слично со источната азијатска мисла на тој план на промислување на смртта. Така. Но лесно им е на филозофите да имагинираат и повеќе, но не и поталентирано од поетите на темата на смрт, која пред нив ја искусиле храбро не со филозофирање, туку со чисто егзистенцијално искуство пред сите нас нашите прародители и кои знаеле многу повеќе за тој феномен од Сартр и Хајдегер.
Да. Но интересно е и тоа што во толкувањето на таа драма со смртта на човекот, најголема од сите драми, драг читателу, како филозоф се вклучил и Бог. Создателот на своите првообрасци според неговата лика Адам и Ева. И за тоа, што е интересно, раскажува не некој филозоф, туку еден сјаен ренесансен сликар, кој е патем и сјаен скулптор и поет, Микеланџело. Имено, тој во Сикстинската капела на црквата „Свети Петар“ интуитивно размислувајќи за трагедијата на човекот што раскинал со Бог, а уште повеќе на раскинувањето со него од страна на Бог ја насликал својата најесенцијална слика за судбината на човекот „Создавањето на Адам“.
Всушност, како генијален мислител, не само сликар, Микеланџело, заробеник до крајот на животот на Стариот завет и неговите закани по однос на човекот („Книгата на Јов“ е крунски доказ), ја насликал единствената како ремек-дело размисла во несоница и јанѕа трагична разделба меѓу Бог и човекот, негов генијален, ама и со некои фатални грешки. Бог ја увидел таа своја грешка, но пукнатината меѓу него и неговото создание кое тој, создадено од прав, по прогонувањето пак го вратил во прав. Тој се покајал за тоа и го обзела голема носталгија повторно да се зближи со својата богообразна творба. За тоа, како што веќе спомнавме, толку убаво сведочи сликата на Микеланџело во Сикстина „Раѓањето на Адам“. Веројатно и префигурација на повторното раѓање на Адам како Втор Адам, сега како богочовек во ликот на Христос, Синот во согласност со Таткото, кој тој го испраќа на Земјата да го преобрази проколнатиот човек притоа преобразувајќи се со тоа и себе од суров старозаветен (Јахве) во Бог на бескрајната љубов во Новиот завет. За тоа, пак, е жртвуван најнежниот и единствено ранливиот елемент од Светото Тројство, Синот, на Голгота.
