Венко Андоновски, писател
Прво ќе ве прашам како се чувствувавте во преполната сала на киното „Милениум“ за време на исклучителната промоција на вашиот нов роман „Папокот на светлината“? Какво беше чувството да се приреди една од најпосетените книжевни промоции кај нас, кога било?
– Се радував. На луѓето очигледно им се потребни културни дружења. Убаво е кога човек гледа драги пријатели – артисти, музичари, писатели, филмски режисери, црковни великодостојници, академици, професори просветари, библиотекари, бизнисмени, студенти и сосема непознати читатели. Тоа дава чувство дека пишувањето сè уште има смисла, иако изгледа дека живееме во епоха што стана дислексична во една фигуративна смисла на зборот: се сврте кон галаксијата на слики – визуелната перцепција, зашто сликата се прима без читање, без посебен ментален напор, симултано, а не хронолошки како низа од зборови во времето. Кога ја гледате Кира Најтли во филмот „Ана Каренина“ нема потреба да замислувате како изгледа Ана Каренина – таа изгледа како Кира Најтли. Ама кога го читате романот, потребно е да се потрудите и врз основа на описот, со вашата фантазија да ја замислите Ана. Оние луѓе во „Милениум“ беа таму затоа што веруваат во читањето, фантазијата и во пишувањето.
Дваесет и две години од објавувањето на „Папокот на светот“, десет од „Ќерката на математичарот“… Математички – десетина години од еден до друг роман, толку ли трае кај вас созревањето на едно книжевно дело, пишувавте ли редовно во тие години или паузата се должи на нешто друго?
– Јас не сум професионален писател (и можеби подобро е што не сум). Работам како просветар, предавам на Факултетот, пишувам книжевна критика, работам на научни проекти. Тоа е мојата професија. Пишувањето е хоби. Но и да бев професионален писател, не верувам дека романите ќе се јавуваа во пократки циклуси од овие што ги наведувате – од пет до десет години. Романот е најамбициозната наративна форма, затоа што никој не знае што е тоа роман. Романот е експеримент, форма што е постојано „под реконструкција“. Со секој новонапишан роман, секој автор дава свој прилог кон дефиницијата – што е тоа роман. Романот е дијамант што има повеќе страни и секоја зрачи во своја насока. Романот најмалку е само приказна: тоа е така само во евтините бестселери, кои јас на шега ги нарекувам бестфелери. Романот е празник во јазикот, воскресение во еден повозвишен и оностран јазик, тој е букет од различни дискурси, откршоци од културите, од различни регистри на речта. Тој е духовна боемија и гастрономија, растројство на духовните сетила, тест на издржливост на она што го викаме „роман“, а никој не знае што е точно тоа. Во овој роман, на пример, ме интересираше дали може делови од романот да се напишат во форма на филмски скрипт. Веќе знам, од претходни експерименти, дека романот (барем за мене) без есеистички фрагменти, нема смисла. Така, интердискурзивноста беше голем предизвик и за овој роман: читателот ќе мора на места и да визуализира како да е режисер. Во меѓувреме, пишував драми, филмски сценарија и раскази. Не бев целосно надвор од тој оностран јазик на книжевноста.
И што се смени во меѓувреме, за тие дваесетина години од „Папокот на светот“, не бевте многу оптимист говорејќи за ова на промоцијата?
– Па, и нема место за оптимизам: околу мене не се смени ништо, во мене – да. Пред дваесетина години го пишував „Папокот на светот“ во една страшна политички поларизирана атмосфера. Ќе се заколеа „десните“ и „левите“. Ништо не е сменето, освен што сега масло на тој оган долева и неолибералниот и корпоративен капитализам, под маската на европската „демократија“ (која има сериозни проблеми со самата себеси и сопствената доследност), а која сега стои на страната на „левите“ и, наводно, промовира нови светски и демократски вредности, еден вид „нова нормалност“. А мене не ме интересира нова нормалност, туку нова моралност, зашто старата е мртва, а нова нема. И овој роман е пишуван во таква страшна политичко-вредносна поларизација. Ако дваесет години сме стоеле во место, тогаш не сме на вистинскиот пат: патот кон светлината.
На промоцијата се водеше инспиративен разговор за романот, за животот и смртта, за смислата на постоењето… Ајде сега, откако стивнаа впечатоците, како вие, ако бевте промотор а не автор на книгата, би го претставиле „Папокот на светлината“?
– Како книга во која политичкото денес го убива божественото вечно во човека. Тоа „политичко“ стана агресивно до толку што ги урива сите традиционални столбови и вредности на човештвото. Пред сè, мислам на неразликувањето на доброто од злото денес: тоа е и главната тема на овој роман. Сте забележале ли дека веќе ништо не сметаме отворено за зло, туку кога ќе видиме зло (педофилија, силување, војна), најчесто го именуваме со етикетите „одвратно“, „грозно“? Но суштината на злото не е во „одвратноста“; одвратноста е само последица на злото: злото е во намерата да се прави зло, во изборот на злото и отфрлање на доброто. Суштината на злото е во тоа што злото, како опозит на доброто, претставува убиство на доброто, бришење и заборав на добрината. А ние денес го сфаќаме злото како нешто нужно (а не како нешто избрано), како нешто самостојно (значи, без никаква врска со доброто), дури и како нешто што има ПРАВО да постои (како и сите други „права“ по кои пека современиот „демократски човек“, кој е всушност окован токму со оковите на својата безгранична слобода). Таа теорија дека човек има право и на зло, и дека доволни се законски казни за оние што прават зло – е морално неодржлива. Ние мора на дело да им покажеме на нашите деца што е добро, а што зло. Ама, изгледа, и ние веќе не знаеме: за едни медиуми Запад е добро, за други е зло; за трети Исток е добро, за четврти е зло.
Што е поважно, да се пронајде „папокот“ на светот или оној на светлината? Ја имаме ли ние, луѓето, со ова и вакво ниво на свест, таа привилегија да проникнеме во вистината или сме способни само да откриеме некои површни слоеви?
– Далеку сме ние од вистината. Се бориме за папокот на светот (центарот, славата), не за папокот на светлината (вистината). Не правиме веќе разлика ни меѓу природно и вештачко: сакаме да изгубиме 10 килограми за седум дена голтајќи „волшебни“ таблети, наместо да купиме патики и секој ден, потејќи се, да се качуваме на Водно. Ама ние сакаме сè да добиеме „полесно“ и знаеме и како се добива тоа: најлесно до диплома (плати „приватно“, па дипломирај), најлесно до работно место (преку партија), најлесно до слава (со глупирање, обвинување други и самовеличање по социјални мрежи). За нас веќе сè е и природно и дозволено: и глупоста е легализирана како демократско право, и тоа дури и на највисоки политички нивоа. Потешките патишта се денес забранети: знаењето, разумноста, логиката, разложноста, нормалноста. Наскоро не ќе смееме да бидеме ни умни, за да не им ги загрозиме правата на глупавите. Тоа „оприродување“ на неприродното, на вештачкото („учено“ кажано, со јазикот на новоиспилените „интелектуалци“ – натурализација на артифициелното) воопшто не е бенигна работа, зашто не ја ни забележуваме. На пример, неодамна престојував во еден планински хотел: лево од рецепцијата беше направен вештачки поток (со електротурбина што ја движи водата). Беа ставени карпи и вештачки елки околу потокот. А штом се излезе лево од хотелот, има вистински поток со вистински четинари, кои мирисаат. Тоа во холот е „вештачка природа“. Не мораш да излезеш надвор на студено за да видиш вистински поток и да вдишеш вистинска боровина. Полесно е така; на топло да гледаш поток. Тоа „полесно“ ќе нè уништи. И политиката прави онака како што ѝ е полесно, и затоа попуштаме пред сите притисоци. И кога го прифаќаме „полесниот пат“ се лишуваме од подвигот, од тоа да станеме подобри, посилни, да победиме. Стануваме ли(з)гави („дисеминирани“) капитуланти. Кога се оди по полесниот пат, нема страдање; а се прашал ли некој за добрите страни на страдањето? Можеби со секое страдање (а денес веќе и читањето „цела книга“ наместо „апстракт“ од интернет се смета за страдање), морално се прочистувате и ви се отпишува по еден гнил дел од душата? Мисли ли некој на смислата на страдањето? Да не страдаа светците мартири, ќе немаше ни вера; да не страдаа партизаните, ќе немаше ни држава, да не страдаше Никола Тесла, ќе немаше ни струја… Тие одеа по потешкиот пат, затоа оставија конкретни вредности зад себе.
Првиот дел од романот се одвива во Франкфурт и во Скопје, вториот во Крагуевац, третиот на Света Гора… Пишувавте ли делови од овој роман во овие места или тоа е плод на имагинацијата?
– Осмислуван е на сите четири места, и во мислите и на хартија. Сепак, најмногу идеи и преполн бележник ми донесоа само три дена поминати на Света Гора, 2017 година. Но романот е напишан дома. И тоа во моето омилено место за пишување, кујната, секое утро, од четири до седум часот. Тогаш пишувам најбистро. И ги сакам мирисите на кујната: кафето, ванилиниот шеќер, циметот, зачините… Тоа ми е како некоја интерпункција за духот.
Како се раѓаат кај вас приказната, ликовите, ги превртувате ли во глава, ги имате ли од почеток докрај пред да седнете да пишувате или зборовите просто течат во самиот процес?
– Не течат баш толку лесно зборовите, не им се препуштам јас ним, барам тие да ми се препуштат мене. Се држам до онаа: господар си на зборовите што уште не излегле од твојата уста, а роб на оние што веќе излегле. Затоа, јас не пишувам на хартија, јас пишувам во главата, со години: не ги пуштам зборовите надвор, додека не ги проверам дали се добри, за да не им станам роб. Тоа мора да се добри зборови. Еднаш, мојот пријател, одличниот поет Ерол Туфан, ме праша од што се прави добар роман. Му одговорив: „Од лош живот и од добри зборови“. Затоа, долго ја проверувам „добрината“ на зборовите, кои се добри ако се „вистинити“. И кога ќе се убедам дека тие „запишани“ белешки во главата се вистинити за мене, ги ставам ракописно на хартија. Потоа ги оставам уште да отстојат, да ги заборавам, па ги читам уште еднаш, па дури тогаш ги ставам, често видоизменети, на компјутерски екран. Никогаш не седнувам да пишувам додека го немам целиот мозаик во главата. И затоа пишувам во глава и по тефтери и по десет години, а го запишувам романот за десетина дена. Така беше и со првиот и со овој „Папок“.
„Живееме во свет во кој сите човекови вредности се или уништени, или свртени на глава. Ненормалното се прогласува за нормално, болното за здраво, потпросечното за генијално, џелатот за жртва…“, ова се ваши зборови. Верувате ли во зацелување и оздравување на овој свет?
– Да не верувам, немаше да го напишам овој роман. Верувам во ново просветителство, кое не треба да има допирни точки со оној хуманизам што ни е веќе познат. Имено, тој хуманизам, ослободувајќи го човека од „мрачниот среден век“, за жал, во последниве два века се престори во своја сушта спротивност: хистерија на атропоцентрикот што мисли дека станал Бог. Иако устите ни се полни со зборовите „хуманизам“, „слобода“ и „демократија“, ние сме еден расчовечен и длабоко нехуман свет. Кажав веќе некаде и ќе повторам: секојдневно читаме дека за операција на болно дете се бараат 200, 300, 500 илјади евра. Извинете, што ќе му имплантираат на тоа дете при операцијата – дијаманти, паладиум, суво злато, па толку чини зафатот? Тоа е чист антихуманизам, тоа е дело на корпоративниот капитализам и цицањето крв што нема наситка и крај. И не само во медицината, тој антихуманизам преку лицето на корпоративниот неолиберализам и капитализам влезе секаде: купи знаење, купи награда, купи углед и јавна чест… главното е она КУПИ. Корпоративниот капитализам веќе ја окупираше и нашата дневна соба, масата за ручек: ни го зеде семејното време и го инкорпорираше во себе како работно време. Со кого да руча моето дете, кога мајка му (и јас) сме на работа од 9 до 17 ч. (некои дури и од 10 до 18 ч.)? Каде е „светата“ точка на семејството – ручекот, кој е некаде околу пладне? Кога бев дете, моите се прибираа најдоцна до 14.30 ч. и во 15 ч. беше ручекот. Сега жена ми руча со шефот и колегите, јас со шефицата и колешките; а со кого ручаш, тој ти станува семејство. Семејството се отуѓува. Децата ни јадат бургери по киосци, се дебелеат и наместо да одат на спорт и да развиваат спортски морал и другарство, држат како ескаписти таблет во рацете и стануваат дијабетичари и полуподвижни на млади години. Е па, извинете, тоа не е нормално. Тоа треба да се лекува, тоа е болно. Затоа, верувам во ново просветителство, кое може да биде засновано само на стари, добри, испробани вредности: не биле Хелените будали кога велеле дека во здраво тело има и здрав дух. И конечно, околу тој „мрачен среден век“: тој век е најсветлиот век, зашто е век на писмото, век на светлината, век на јасна етичка дистинкција меѓу она што е добро и она што е зло, век што не ги релативизираше нештата под маската на „човекови права“, доведувајќи ги вредностите до непрепознатливост, како што прави нашиот век. А она што е непрепознатливо, е очигледно во темнина. За жал, денешниот продолжеток на оној хуманизам што излезе од ренесансата, го отфрли БОЖЕСТВЕНОТО во човека и го прогласи човека за единствен Бог, верувајќи дека сè зависи од него. Но не е така. Страдаме затоа што го избришавме БОЖЕСТВЕНОТО во нас. Избриши го божественото зрно од човека и човекот станува Дарвиново животно. Затоа, ако побожните луѓе до дваесеттиот век веруваа дека човек треба да се обожи, ние, по војните и колежите во дваесеттиот и овој тековен век, треба да имаме „понизок“ и реален идеал – доволно ќе биде денешниот расчовечен човек повторно да се ОЧОВЕЧИ. Доволно е да научиме да бидеме луѓе, а не ѕверови со територијално поведение насекаде во општеството.
„Папокот на светот“, можеби, е најчитаниот македонски роман, најпреведуваниот, најнаградуваниот, обременува ли тој успех, како влијаеше на пишувањето потоа, ве измачуваат ли чувствата на самокритичност, автоцензура, недоволност, несовршеност…?
– Мене воопшто не ме обременуваат наградите. Знаете зошто? Затоа што со секој прв збор и прв ред во секое ново дело ЈАС СУМ ПОВТОРНО ПОЧЕТНИК, јас сум на почетокот, јас сум дебитант. За мене нема генијални писатели, има само генијални дела. И секое дело е нов почеток, со секое дело ДЕБИТИРАШ. Нема стара слава, нема никаква протекција, го нема она „еднаш претседател – секогаш претседател“ или, на пониско ниво, „еднаш директор – секогаш директор“. Како писател, сам си со првата реченица на празниот лист хартија или празниот екран. Ти избираш во која насока ќе тргнеш. И твоја е и одговорноста. Не предавам ракопис во печат додека не бидам сигурен дека секој збор, секоја реплика, секоја интонација, секоја интерпункција се на свое место.
Некаде прочитав дека, всушност, работите на трилогија. „Папокот на тишината“ би требало да ја затвори оваа папок-трилогија… Го знаевте ли ова кога го напишавте првиот роман (или дел) или тоа отпосле се наметна? Ќе ја заврши ли Јан потрагата по смислата, возможно ли е воопшто такво нешто? Ако смртта е крајот на потрагата, што е тогаш тишината?
– Не работам уште на третиот дел, ќе работам, здравје. Немав поим кога го пишував „Папокот на светот“ дека еден ден ќе го напишам „Папокот на светлината“. А сега веќе ми се наѕира „Папокот на тишината“. Ми се чини дека тишината е резервен збор што им дава смисла и на најбесмислената комуникација и на најглупавиот разговор, ако се знае кога и каде да се молкне. За жал, ние прво учиме да зборуваме, а дури потоа да молчиме. Од романот, од театарот и од филмот научив дека понекогаш премолченото е поважно од кажаното. А што се однесува до вистината: нема никој да ја дознае овде, а за таму (без разлика што се подразбирало под тоа) ќе види секој од нас, кога ќе отиде таму. Овде, на земјава, доволна смисла е самата потрага по смисла. Патувањето не е помалку важна цел од целта на патувањето; дури, целта е доста несигурна. Алхемичарите тргнаа да бараат начин да направат злато, не го најдоа, ама патем открија илјада други важни нешта, од порцелан до лекови.
И бидејќи и самиот на промоцијата рековте – сè што ни се случува и тоа какви сме потекнува од детството, можете ли да се вратите таму за миг, можете ли да откриете што е тоа од тој период што можеби ве обликуваше како писател, како човек?
– Она што ме обликуваше како писател е детското доживување на светот како мистерија. Како што раснеме, почнуваме, преку науки и учење, да го растајнуваме светот и да се радуваме на секоја таква разгатка. А, всушност, го демистифицираме светот, му ја одземаме убавината на мистериозно место. Никогаш нема да заборавам каква мистерија беше за мене, една квечерина, кога моето омилено модро лале, со веќе затворен цвет (лалињата се затвораат ноќе), ѕвонеше како ѕвонче и зуеше како што веројатно зујат електроните околу протонот. Имав можеби четири години и бев среќен, зашто не го растајнував светот. Затоа се доближив и сакав да го помирисам тоа мистериозно зуење. На сила го провнав носот во лалето и почувствував силна болка: ме прободе осило. Внатре, занесена од мирисот на лалето и неговите сокови останала една пчела, која не забележала дека лалето го затвора своето чадорче, своето „дуќанче“ за тој ден. И од тој миг почнав да станувам несреќен: првпат, не сакајќи, растајнив една мистерија и мистериозното зуење беше објаснето – тоа била обична пчела. Цената на тоа сознание беше осило во носот, болка и оток. Секое сознание боли. Посреќен е човек кога не знае, кога ужива во мистеријата. Тоа време на блажено невино незнаење и чувствување на светот како мистериозно место се обидувам да го вратам во сите мои книги.
