Кога станува збор за цивилизација, пак, драг читателу, тој поим, не само кај обичниот простодушен човек туку и кај интелектуалниот свет, се сфаќа главно, по дефиниција, во неговата позитивна конотација. Секогаш за нешто што е добро зборуваме дека е цивилизирано, а обратно за нешто што е лошо дека е нецивилизирано. Но дали е навистина тоа така? Сликата на секоја една цивилизација, колку што ги има во човековата историја, е комплексна, особено на цивилизацијата во која живееме сега ние, позната под атрибутот Западна, плус и картезијанска, поим што не е ни малку туѓ за нас Балканците. Имено, за неа caкaм да кажам нешто повеќе.
Работата, пак, е во тоа што кога се зборува за поимот цивилизација се заборава на поимот култура, кој има сопствен идентитет, поразличен од поимот цивилизација. Таа е едната, светлата ураниска половина од нејзината слика. Таа е нејзин темел нa кој се гради и крева во височини таа. Другата нејзина контрасна половина е ноќна, месечинска, и во неа спаѓа она што ние го именуваме во елементарна смисла како историја на варварството што ги поткопува темелите на културата, ја напукнува и на крајот целосно ја урива зградата што ја изградила таа. Тие два елемента, драг читателу, култура, варварство како според некое неразбирливо но добро испланирано проклетство, се основниот закономерен ритам на историјата и ја составуваат комплементарната слика на секоја една цивилизација. Пласт култура, пласт варварство, тоа е сѐ што го поседува човековата земна егзистенција далеку пред Киркегард и другите модерни егзистенцијалисти.
Се разбира некои автори, толкувачи на феноменот цивилизација секој според свое наоѓање и афинитет во својата анализа, го преферираат едниот или другиот елемент. Така, Освалд Шпенглер, кој е сега во нашето видно поле на таа тема, на пpимep, cмета дека, речиси до апсолут, предоминација во една цивилизација има културата. Тука мислиме на неговото култно дело на тој план со дијагностички наслов во однос на цивилизацијата во која живееме „Пропаста на Западот“. Пак повторувам, драг читателу, иако во неа како туѓо тело (затоа што е премногу свое) стрчи homo balcanicus. За Шпенглер по аналогија на познатата Гетеова прабилка како морфолошки праоблик на сите билки, и културата е морфолошка праструктура, која е мобилен епицентар на секоја цивилизација. По аналогија, за него битна, секоја цивилизација се paѓa, расте доживува културен апогеј, а потоа следува слегување и речиси тивко неусетно гасење. Според германскиот филозоф, тоа е гаснење на воспоставениот некогаш и со столетија како во стариот Египет, граден голем културолошки духовен и уметнички стил на една цивилизација. Затворање на нејзиниот круг.
Така, за него, цивилизациите се затворени системи со строг, пред сѐ и над сѐ, духовен епицентар, кои слично на билките се отвораат, растат, се развиваат и потоа гаснат однатре самите од себе. Но средиштето на културолошката анализа на Шпенглер се главно староегипетската, која тој ја дефинира со поимот пат или правец, старогрчката за него исклучиво телесно ограничена, и модерната западноевропска цивилизација што ја именува, инфициран од Гете, како фаустовска цивилизација. Таа, за разлика од старогрчката цивилизација огpaничена на телото и телесното, според него е цивилизација што ѝ се поклонува на перспективата и е упатена кон далечина, кон бескрајот на просторот како нејзин главен атрибут и метафора. Според германскиот филозоф, суштина на секоја култура е религијата, која е истовремено и нејзин модел што го дефинира нејзиниот лик, а на секоја цивилизација тоа е нерелигијата.
Се разбира, во една не строго теолошка, туку духовна и културолошка смисла на тој поим. Свето и профано, со еден збор. Тоа е за него есенцијата. Религијата и религиозноста како внатрешен нагон за светото е за него битен елемент на постоењето. Затоа и вели, кога ги анализира културата и цивилизацијата, дека „гасењето на нивната внатрешна религиозност во историската слика на светот се појавува како премин на културата во цивилизација, како пресвртница на која духовната плодност на еден вид човек се исцрпува засекогаш како резултат на што настапува конструкција наместо раѓање“.
Тука е битно дека на херметичкиот филозофски систем на Освалд Шпенглер не можеме да му најдеме никаква сериозна забелешка. Неговата анализа е магнетски сугестивна и прецизна како швајцарски саат. Тој апсолутно убедливо објаснува како се кревале, растеле, а потоа свенувале и умирале староегипетската, старогрчката, која тој ја вика исклучиво античка, и римската цивилизација, и исчезнувале од историската сцена на светот. Се разбира, пак, таквата согледба го доведува германскиот филозоф до она општопознато песимистичко re profundis гледиште дека: „Сѐ што е создадено е минливо“. Гледиште чија генеза ја наоѓаме во филозофијата на Хераклит и неговата трауматична река во која е невозможно да се влезе двапати, а притоа да биде истата. Но неговото „Сѐ тече сѐ се менува“ е виталистички, за разлика од песимистичкиот принцип на Шпенглер. За Шопенхауер, пак, со кого Шпенглер е песимистички близнак и да не зборуваме.
За Шпенглер се минливи не caмо народите, јазиците, крајот да ја вглоби во тој систем на опаѓање и мреење и западноевропската култура и цивилизација. Вели: „За некое столетие ќе ја снема и западноевропската култура на Германците, Англичаните, Французите, како што во времето на Јустинијан немало Римјани“. Тој го констатира ова следејќи го логосот, закономерноста на својата сугестивна теорија на пропаста на цивилизациите. Следствено на таа неподмитлива закономерност, според него, еден ден, можеби не толку далечен, ќе jа снема и западноевропската култура како ентитет на нејзината цивилизација. Како што вели самиот таа ќе стане стерилна и наместо раѓање ќе биде само конструкција. Денес таа конструкција ние ја гледаме во нејзината духовна празнотија како резултат на нејзината лакомост за материјален профит на кој е сведена целокупната нејзина егзистенција и филозофија.
Во таа смисла е небаре пророчки и дијагностичкиот, со футуристички аспект, наслов на капиталното дело на Освалд Шпенглер што гласи „Пропаста на Западот“. Небаре тој е некој старозаветен пророк што дава предвидувања за времето и историјата во перспективата на еден исклучиво есхатолошки хоризонт. Тука е, според нас, драг читателу, аналошки гледано, тој најблиску до старозаветниот пророк Даниел и неговото архетипско толкување на симболичкиот сон на вавилонскиот цар каде што бил во заробеништво Набукодоносор. Е, во тој сон Даниел, небаре генерички предок на идејата за растот и падот на културите и цивилизациите на германскиот филозоф, исто така, но симболошки, во херметички дух, ги анализира подемот и подот на светските империи сѐ до наше време, неколку милениуми пред тоа.
Во толкувањето на сонот на вавилонскиот цар Даниел, според некои библиски егзегети, а јас се согласувам со нив, го предвидува како и Шпенглер распаѓањето и на железната, комбинира со глина, англо-американска и европска цивилизација, која германскиот филозоф ја нарекува фаустовска. А Фауст, од кого е изведен нејзиниот наслов, знаеме драг читателу, си ја продава душата на Мефистофел (ѓаволот) во замена за знаење, интелект и сензуална наслада за што е жртва убавата и невина Маргарита.
Да но додека старозаветниот пророк има утопистичка визија за човештвото со Каменот (симбол на Исус Христос) што ќе се стркала од врвот на планината и ќе го исполни светот, Каменот на мудроста на алхемичарите подоцна (lapis), Освалд Шпенглер, следејќи ја својата теорија на растење и умирање на културите и цивилизациите, ги отвора пред нас хоризонтите на својата неподмитлива есхатолошка песимистичка визија на пропаѓање и смрт. Вели: „Еден ден повторно ќе исчезне и прафеноменот на големата култура воопшто, а со тоа и сцената на светската историја, па најпосле и самиот човек и, уште понатаму, појавата на билниот и животинскиот живот на Земјината површина, Земјата, Сонцето и целиот свет на сончевите системи“.
Попесимистички здравје. Па не случајно Шпенглер и го заслужил според многумина, епитетот на најпесимистички филозоф на Западот. На неговата фаустовска цивилизација.
Се разбира, заедно со неговиот сијамски близнак на тој план Шопенхауер, кој вели дека од сите светови во универзумот нашиот е најлош и најнесреќен. Кога, пак, станува збор за Шпенглер едно е важно да се заклучи, а тоа е: како мислител на строг херметички систем во чиј епицентар пред сѐ и над сѐ е културата, тој во својата анализа на цивилизацијата, следејќи ја својата основна теза, ја занемарува другата половина на нејзиното битие – варварството. Оти, во антиката (Стара Грција), за која говори тој, бил изграден нејзиниот најубав храм посветен на божицата Артемида во Мала Азија. Да. Ама потоа тој е престорен во пепел од Херострат, кој во недостиг од културен, градителски, го искористил својот антикултурен деструктивен варварски талент, го запалува него, барајќи со тој чин историска слава, која не можел да ја постигне на друг начин.
Значи, парадоксот, драг читателу, е во тоа што името на градителот на тој храм до ден-денешен не ни е познато, за разлика од името на неговиот уривач. Тоа е еден од основните парадокси на цивилизацијата, уривачите на културата да бидат попознати од нејзините градители, кои едвај дека се присутни во анализата на Шпенглер во неговото капитално дело. Едноставно, следејќи го внатрешното кревање и трошење на културите во својот херметички филозофски систем тој како да не ги имал во своето видно поле варварите, спротивно од Квафис, кој нив ги сметал за „некое решение“ во веќе духовно истрошената култура и цивилизација на некое племе, народ или раса. А примери за тоа има и премногу. Потребни се десетици дебели тома само за да се набројат, а не да се анализираат или филозофски обмислуваат тие.
(продолжува)
