Авганистан забележа брз економски развој во деценијата по американската инвазија и протерувањето на талибанците. Но последователната стагнација на животниот стандард, вкоренета во неуспехот да се изгради самоодржлива домашна економија, само доведе до неизбежните немири
Градењето на нацијата очигледно не успеа во Авганистан. Дарон Аџемоглу од МИТ објасни во една скорашна негова колумна зошто Западот презеде хиерархиски пристап во воспоставувањето државни институции, и покрај тоа што Авганистан е „длабоко хетерогено општество организирано врз основа на локалните обичаи и норми“. Но економските фактори исто така одиграа клучна улога.
Авганистан е очајно сиромашен, со приход по жител од околу 500 долари, што е една стотинка од оној во САД. Вистинскиот проблем не е нивото на приходот на Авганистан, туку стапката на промена. Литературата за револуции и граѓански немири сугерира дека високиот раст ја стабилизира политиката на една земја, без оглед дали земјата е богата или сиромашна (или дали е демократска). Со други зборови, брзиот раст помага да се замаскираат конфликтите, но, исто така, создава очекувања за континуирано подобрување на условите за живот. Ако овие очекувања не се исполнат, да речеме бидејќи растот забавува или се уназадува, станува веројатно да се вратат немирите.
Во Авганистан се случи токму тоа. Земјата доживеа брз раст до околу 2011-2012 година, кога дојде до стагнација. Но за да се разбере обемот на овој пресврт и неговото влијание врз животниот стандард, мора да се погледне подалеку од традиционалните економски показатели како БДП за увоз и потрошувачка на енергија. Ова е така затоа што економијата на Авганистан е длабоко неурамнотежена. Произведува едвај доволно храна за да ги задоволи сопствените потреби и практично нема домашно производство. Така, целата домашна потрошувачка (на индустриски производи) се потпира на увоз, кој се финансира речиси исклучиво од странски пари (а можеби и од трговијата со хероин, што не се појавува во официјалната статистика).
Увозот претставува расход, а не додадена вредност или БДП. „Додадената вредност“ што се појавува во статистиката за БДП се создава кога трговците го препродаваат увозот, да речеме, пратка на нафта или мобилни телефони, по повисока цена отколку што платиле. Ако цената е вештачки надуена, БДП ќе ја одразува корупцијата повеќе отколку вистинската економска додадена вредност, иако увезената стока останува корисна за потрошувачите. Во овој контекст, увозот е најдобрата или, поточно, најмалку несовршената метрика за домашна потрошувачка.
Поради ова, Авганистан доживеа извонреден бум во деценијата по падот на првиот талибански режим во 2001 година, со увоз што се зголеми речиси десеткратно. Но од 2011 до 2012 година, растот на увозот стагнираше, иако популацијата продолжи да расте. Ова подразбираше опаѓање на животниот стандард и зголемување на незадоволството.
Потрошувачката на енергија дава слична слика. Пристапот до електрична енергија се зголеми во последните 20 години, од 20 отсто (што значи дека руралните области воопшто немаа електрична енергија) во 2001 година на над 95 отсто сега. Но растот стагнираше во последниве години. Поголем проблем е што се увезува поголемиот дел од електричната енергија на Авганистан (околу четири петтини од вкупната потрошувачка на електрична енергија). Ова подразбира дека соседните земји (главно Узбекистан) имаат влијание врз новата влада на земјата.
За новиот режим, одржувањето на протокот на увоз ќе биде од клучно значење. Некои шпекулираат дека тоа ќе им даде на САД одредено влијание, бидејќи може да одбијат да продолжат со исплатата на помош. Сепак, иако сумите се значителни, бидејќи на земјата ѝ се потребни околу 10 милијарди долари годишно, другите глобални сили би можеле лесно да си ги дозволат. За Кина, спасувањето на Авганистан би чинело занемарлив дел од нејзините резерви. Дури и Русија или Саудиска Арабија би можеле да си дозволат значителен удел. Овие донатори веројатно нема да се грижат за одржување пристап до образование и работа за девојчиња и жени. Поради тоа, способноста на САД или западните финансиски институции како Меѓународниот монетарен фонд да влијаат врз авганистанската влада контролирана од талибанците, може да биде строго ограничена.
Авганистан не е единствената земја каде што функционира таква динамика. Зголемувањето на влијанието на Кина во многу делови на Африка ја отежна поврзаноста на финансиската помош со човековите права и таму. Ова ја нагласува зголемената тешкотија за унапредување на „западните вредности“ во свет населен со незападни ривали со длабоки џебови.
Набљудувачите се согласуваат дека ендемската корупција одигра голема улога во падот на авганистанската влада. Ова натера многумина да тврдат дека талибанците не би успеале да ја вратат контролата врз земјата доколку САД ја спречеа корупцијата. Кога една земја не произведува ништо сама и речиси сите ресурси со кои располагаат нејзините потрошувачи пристигнуваат како странски пари, одржувањето на ниска корупција станува речиси невозможно.
Еден начин да се избегне или минимизира ендемската корупција е да им се дозволи на невладините организации да дистрибуираат повеќе странска помош. Но нивните приоритети, како што е родовата рамнотежа и зелениот раст, би се судриле со оние на доминантните локални моќници, создавајќи други политички проблеми.
Изградбата на самоодржлива економија е исто толку тешка, како и изградбата на државни институции. Странската помош може да финансира инфраструктура и да го одржи животниот стандард на населението. Но кога странската помош станува доминантен извор на приход на една земја, таа поттикнува толку многу манипулација и корупција што населението нема многу корист и на крајот може да го претпочита старо-новиот режим.
Авторот е соработник во Центарот за европски политички студии.
